نام «حاج حسین آقا ملک» همچنان در بالای فهرست واقفان آستان قدس رضوی می‌درخشد و همچنان ماندگار است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهدمقدس، نام «حاج حسین آقا ملک» همچنان در بالای فهرست واقفان آستان قدس رضوی می‌درخشد و کمتر خیراندیشی در دوره معاصر توانسته موقوفه‌ای همچون کتابخانه و موزه ملی ملک از خود به یادگار بگذارد.
اگر تمام نیک‌اندیشی‌ها، نیکوکاری‌ها و موقوفه‌های این واقف بزرگ را در تهران و خراسان در یک کفه ترازو بگذاریم و کتابخانه و موزه ملی ملک را به تنهایی در سوی دیگری، کفه ترازوی دومی بسیار سنگین‌تر و وزین‌تر است. به بیانی دیگر، این موقوفه بزرگ فرهنگی در پایتخت را می‌توان شاهکار حاج حسین آقا ملک نامید. در ادامه به مناسبت هشتاد و سومین سالگرد وقف کتابخانه و موزه ملی ملک بر بارگاه ملکوتی امام رضا(ع)، نگاهی گذرا بر تاریخچه و تحولات آن می‌کنیم.
تولد کتابخانه
اولین جرقه‌های گردآوری کتاب و تشکیل یک کتابخانه در گذر تاریخ پرفراز و نشیب معاصر ایران در سال ۱۲۷۸ خورشیدی به ذهن حاج حسین آقا راه می‌یابد.
این خیراندیش آن‌گونه که در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۴۵ گفته است، برای نخستین بار در سال ۱۲۷۸ از راه آشنایی با یک دیوان خطی شعر به اندیشه جمع‌آوری کتاب افتاده است. دیوانی که در سفر بازگشت از خراسان در نیشابور پیدا کرد و طی مدت ۱۵ روز از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشت.
البته او اولین گام در مسیر تحقق اندیشه پایه‌گذاری گنجینه بی‌همتای کتابخانه ملی ملک را شش سال پس از این سفر با خریداری کتابخانه شیخ عبدالحسین پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی توانست بردارد. بعدها حاج حسین ملک، کتاب‌های میرزا ارسطو منشی کنسولگری روس را هم خرید و کتابخانه خود را با این کتاب‌ها به وجود آورد.
پس از آن هر کجا درباره وجود کتاب‌های خطی می‌شنید، به سراغشان می‌رفت تا جایی که در این مسیر، شهره شد و دیگران برای فروش کتاب‌های قدیمی و خطی به او مراجعه می‌کردند. کتابخانه پر آوازه حاج حسین آقا ملک تا پیش از درگذشت پدرش حاج محمدکاظم ملک‌التجار در مشهد جای داشت و در سال ۱۲۹۷ خورشیدی، به خانه تاریخی ملک در بازار تهران(مکان تولدش) منتقل شد. او کتاب‌های بی‌شماری را خرید و آن‌ها را پس از خوانش به کتابخانه‌اش تحویل داد.
شکل‌گیری موزه
راه‌اندازی موزه ملی ملک نخستین موزه وقفی- خصوصی کشور نیز روایتی جذاب دارد. وقتی حاج حسین ملک همچون برادرش میراث‌دار نیمی از ثروت فراوان پدر بازرگان و زمین‌دارش شد، به گستره تازه‌ای از کنش و کوشش فرهنگی یعنی ایجاد موزه روی آورد. چرا که بعضی از مراجعین کتابخانه‌اش پژوهشگران خارجی بودند و از او می‌پرسیدند کجا می‌توانند سکه‌های قدیمی ایران و یا خطوط تاریخی و قلمدان‌ها را ببینند.
وی نیز برای سهولت کار این محققین و همچنین استفاده ملت ایران، تصمیم گرفت تا موزه‌ای از سکه‌ها، فرش‌ها، قلمدان‌ها، تابلوهای نقاشی و… که نشان‌دهنده تاریخ و هنر کهن این آب و خاک است، راه‌اندازی کند. بدین صورت مجموعه کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۱۴ بنیان گذاشته شد.
اما حاج حسین آقا ملک مهم‌ترین گام فرهنگی‌اش را در سال ۱۳۱۶ خورشیدی برداشت. او در ششم آبان ماه ۱۳۱۶، خانه پدری خود در قلب بازار تهران را به همراه تمامی دارایی‌های موجود در آن که کتابخانه و موزه ملی ملک را هم در برمی‌گرفت بر آستان قدس رضوی وقف کرد تا شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد.
البته او به فکر آینده و گسترش این مجموعه فرهنگی هم بود چنان که در سال‌های بعد، دارایی‌ها و زمین‌های بسیاری به ویژه در خراسان بر بارگاه ملکوتی امام هشتم(ع) وقف کرد تا درآمدهایشان بودجه کتابخانه و موزه را تأمین کند. تولیت این موقوفات تا زمان درگذشت حاج حسین آقا ملک در سال ۱۳۵۱ در دست خودش بود و پس از آن به تولیت آستان قدس رضوی سپرده شد.
گسترش خدمات در ساختمان جدید
در مسیر گسترش کتابخانه و موزه ملی ملک با توجه به نیت خیرخواهانه بنیان‌گذار و واقف آن، آستان قدس رضوی در زمین وقفی حاج حسین آقا ملک در باغ ملی تهران، احداث ساختمان تازه‌ای را از سال ۱۳۶۴ آغاز کرد. در نهایت کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۷۶ پس از پایان کار این ساختمان، از بازار بین‌الحرمین به آنجا منتقل شد و دوره تازه‌ای از زیست فرهنگی خود را آغاز کرد.
یادگار دیرینه حاج حسین آقا ملک اکنون پس از گذشت ۸۳ سال از وقف آن همچون نگینی در محوطه باغ ملی پایتخت می‌درخشد و به پژوهشگران و گردشگران نوری از جنس فرهنگ و تاریخ می‌تاباند. کتابخانه این موقوفه که از آن به عنوان یکی از شش کتابخانه بزرگ کشور در حوزه نسخه‌های خطی یاد می‌شود، دارای دو تالار عمومی برادران و خواهران و تالاری مختص محققان است.
تنوع گسترده اشیای تاریخی و هنری موجود در مخازن آن هم موجب ایجاد تالارهای دیدنی موزه‌ای همچون «علوم در ایران اسلامی»، «هنر و زندگی»، «هزار داستان»، «تمبر»، «سکه»، «خوشنویسی و نگارگری»، «هنرهای لاکی» و «آثار خاندان غفاری و کمال‌الملک» در کنار دو تالار «حاج حسین آقا ملک» و «آثار اهدایی بانو عزتملک ملک» شده است.
مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک همیشه در حال خدمات‌رسانی به دوستداران فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی بوده است و حتی در دوران شیوع بیماری کرونا با افزایش دامنه خدمات غیرحضوری و مجازی خود توانسته پاسخگوی نیازهای مخاطبان خود باشد و نام و یاد حاج حسین آقا ملک طلایه‌دار کاروان نیکویی را زنده نگه دارد.
