خاندان عباسقلیخان؛ میراثدار مدرسهای ۳۶۰ ساله در قلب شهر مشهد
مدرسه عباسقلیخان با قدمتی تاریخی در قلب شهر مشهد قرار گرفته و بنای اولیه آن مربوط به دوره صفویه است.
به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهد مقدس، خیابان نواب در نخستین ساعات روز جمعه مملو از رفت و آمد و حضور زائران و مجاوران است همان طور که رو به گنبد حرم امام رضا(ع) سلام میدهم خاطرات گذشته خیابان نواب با خود مرور میکنم.
اتفاقات تاریخی مهمی که در این خیابان روی داده و افرادی که روزگاری در کوچه پس کوچههای نواب زندگی میکردند، امروز به تاریخ سپرده شدهاند؛ یکی از این افراد عباسقلیخان است که برای مردم کوچه و بازار مشهد بسیار شهرت دارد.
مردی که نسل در نسلش حاکم خراسان بزرگ بودند و بسیاری از املاک مشهد متعلق به خاندان وی بوده، یکی از این املاک مدرسه عباسقلی خان شاملو است که در ابتدای خیابان نواب صفوی و روبهروی شهرداری منطقه ثامن قرار دارد.
بنایی با 360 سال قدمت
این مدرسه از مدارس قدیمی خراسان رضوی به شمار میرود که در سال 1048 شمسی، عباسقلیخان شاملو که بیگلر بیگی یا همان استاندار خراسان بزرگ بوده، پایهگذاری کرده و از همان سالهای اولیه به عنوان مدرسه علمیه مطرح بوده است.
وارد مدرسه عباسقلی خان که میشوم هفتمین نواده عباسقلیخان یعنی مرتضی سپهری شاملو و فرزندش به استقبالم میآیند. تصور اینکه خاندان عباسقلی خان بعد از گذشت سالها هنوز پابرجا است برایم غیرممکن بود اما با دیدن مرتضی شاملو این تصور به یقین تبدیل میشود.
وارد مدرسه که میشوم از گرما و سر و صدای خیابان نواب دیگر خبری نیست حتی نمیتوان فکرش را کرد که آن طرف دیوار خیابان نواب است. محوطه مدرسه بسیار سرسبز و خنک است و صدای پرندگان به وضوح به گوش میرسد، بنایی تاریخی و قدیمی که بیش از 360 سال قدمت دارد.
ارزشهای معماری و سبک و سیاق معماری در این بنا بسیار جالب توجه است و مثل همه مدرسهها و مسجدها دارای یک ایوان ورودی است که در معماری ایرانی به منزله آغوشی باز برای پذیرش مراجعه کنندگان است.
بهترین تزئینات در ایوان ورودی است و اضافه بر کاشی کاریها در سقف آن مقرنس اجرا شده، کاشی کاریهای اصیل، مقرنسها، نقاشیهای اسلوبی همه از عناصری به وجود آمده که به ما بگوید میتوان به مدد خداوند از گل، آجر، سنگ و چوب به چنین هنرهایی رسید.
خاندان شاملو از قران چهارم تا به امروز
مرتضی خان سپهری شاملو از نوادگان و نسل هفتم عباسقلی خان که در این مدرسه حضور دارد و امروز تولیت مدرسه علمیه عباسقلیخان است میگوید: هرچند بنای فاخر مدرسه در رهگذر تاریخ در معرض نابودی و تخریب قرار گرفته اما از سال 78 کار باز پیرایی و مرمت مدرسه با حضور کارشناسان آغاز شده و تاکنون اقدامات ارزشمندی در راستای حفظ بنای این مدرسه تاریخی صورت گرفته است.
وی میافزاید: از مرحوم عباسقلی خان همه مردم مشهد شعر “کاش داشت عباسقلی خان پسری، پسر بی ادبی “را به یاد دارند که هیچ ارتباطی با عباسقلی خان ندارد و امیدواریم به جایی برسیم که مردم مشهد به شناخت نسبت به عباسقلی خان دست پیدا کنند.
نواده عباسقلی خان تصریح میکند: شاملوها شاخهای از غزالها بودند و از نیای ترک که در آناتولی زندگی میکردند، در اواخر قرن چهارم غزالها به دین اسلام مشرف میشوند و به آنها عنوان ترک مسلمان ابلاغ میشود و بعدها میگویند ترکمن و شکل گیری حکومت سلجوقیان با خود غزالها بوده است که حکومتی 200ساله دارند و مهاجرت میکنند در عراق ، سوریه، آناتولی ، کرمان و خراسان و.. استقرار پیدا میکنند و با حمله مغولها به سوریه بر میگردند و در سوریه به عنوان شاملو معروف میشوند.
وی عنوان میکند: قبل از شکل گیری حکومت صفویه، شاملوها باز میگردند به ایران و به عنوان غزلباش شهرت میگیرند. چهار گروه و طایفه هستند که هسته اولیه حکومت را تشکیل میدهند و به زادگاه خود میآیند اما از آنجا که شاملوها تعدادشان بیشتر بوده است در شکل گیری حکومت نقش موثری داشتند و همیشه در تاریخ جزو منصبهای رده دوم بودند به طوری که مناصب اداری و ولایات بر عهده آنها بود و ازدواجهای فامیلی شاملو و صفویها این طایفه را قدرتمندتر میکند به طوری که شاه اسماعیل با دختر عبدی بیگ ازدواج میکند و ماحصل این ازدواج شاه تهماسب میشود و این غرابت فامیلی جایگاه شاملو را در خاندان صفوی بیشتر میکند.
74 سال حکومت
شاملو میافزاید: در دوران شاه طهماسب خاندان شاملو افول پیدا میکند و در اواخر حکومت مجدد به جایگاه خود باز میگردد و بعد از مرگ شاه عباس، شاه اسماعیل دوم روی کار میآید.شاه عباس از هفت سالگی در طایفه شاملو حضور داشته است و اعتماد و علاقه خاصی به خاندان شاملو داشت.در سالهای 1007 تا 1027 حسین خان شاملو، امیر الامرای خراسان بوده است که تا مرکز هرات ادامه داشته است.حسین خان 4فرزند پسر و 4 دختر دارد که در این میان حسنی خان پدر مرحوم عباسقلی خان،عنوان بیگلر بیگی خراسان بزرگ را میگیرد.
نواده عباسقلیخان با بیان این مطلب که 74 سال خراسان تحت حکومت و سرپرستی خاندان عباسقلی خان بوده است بیان میکند: عباسقلی خان امیر الامرا و بیگلر بیگی خراسان را عهده دار بوده و 76رقبه وقف مدرسه علمیه کرده است که این موقوفهها از خیابان نواب شروع میشود و به تربت جام، باخرز، افغانستان و هرات میرسد.
برگرداندن 3 رقبه از 76 رقبه به خاندان شاملو
شاملو بابیان این مطلب که عباسقلی خان سه رده حفاظتی برای تولیت این موقوفه در نظر گرفته اظهار میکند: عباسقلی خان در وقف نامه آورده است؛ تولیت اول این موقوفهها برعهده فرزندان من و درهر نسل، برعهده فرزندان اول و ارشد است و اگر از بین رفتند هرکس از نسل من بود و هر کس منتسب به خاندان ما بود و اگر کسی نبود به خاطر اینکه پایداربماند برعهده آستان قدس رضوی است.
وی میگوید: 80 سال پیش در تعیین متولی اختلافی پیش آمد و سوء استفادهای شد و این موقوفه در تصرف اداره فرهنگ و سپس اوقاف قرار گرفت و 13 سال بعد از انقلاب با حضور در دادگاههای مختلف و اثبات نسب؛ تولیت به خاندان شاملو بازگشت البته سال 87 مجموعه مدرسه عباسقلیخان و بازار تحویل خاندان شاملو شد.
هفتمین نواده عباسقلیخان میافزاید: از 76 رقبه، سه رقبه تحویل داده شده و مابقی دست افراد غیر است در صورتی که باید وقف به اصل خود برگردد. در حال حاضر بیش از 2 میلیارد هزینه بازسازی این مدرسه تاریخی شده و تاحدودی توانستهایم این بنا را به اصل خود یعنی زمان صفویه برگردانیم.
مساحت کل زمین 3 هزار و 200 متر مربع با 92 حجره است و در حال حاضر 200 طلبه در آن مشغول به تحصیل هستند طلابی که در دانشگاه با رشتههای مختلف فارغ التحصیل شدهاند و حال به درس حوزوی روی آوردهاند؛ البته در در وقف نامه قید شده هر حجره متعلق به یک نفر باشد تا هرکس بتواند اعمال دینی خود را به راحتی انجام دهد.
موقوفات عباسقلیخان در افغانستان
وی خاطرنشان میکند: وقفنامه عباسقلیخان بیش از 350سال در بین بزرگان قوم شاملو دست به دست شده تا امروز به دست من به عنوان هفتمین نواده وی رسیده است.در وقف نامه عباسقلی خان آمده است که موقوفات را فرزندانش اداره کنند واگر اجاره دادند، اجارهاش بیش از سه سال نباشد.
شاملو اظهار میکند: این موقوفهها 78 رقبه است که در محدوده خراسان رضوی تا هرات آن زمان را در برمیگرفته است که شامل چند حمام، کاروان سرا و بازار در پایینخیابان، قنات چهنو، زمینهای زراعی پایین خیابان تا گل خطمی، کوچهباغ حسنخان، ولایت باخرز، ولایت بادغیس، ولایت جام، فراه و دارالسلطنه هرات است که بیش از 40 درصد آن در کشور افغانستان قرار گرفته البته بیشتر درآمد این املاک باید صرف روشنایی، جارو و معطر کردن دو ایوان حرم رضوی و مخارج مدرسه عباسقلیخان شود.
وی میگوید: یک تا 2 درصد از موقوفات در اختیار ما قرار دارد البته موقوفات مشهد مشخص است، اما قسمتهایی که خارج از مشهد بوده، از بین رفته اما درحال حاضر 365 مستاجر در مشهد و حدود 400مستاجر در تربتجام داریم که موقوفههای عباسقلیخان را در اختیار دارند.منطقه “فراه، بادغیس، دارالسلطنه هرات” که شاید حدود 40درصد موقوفات را در بر میگیرد در کشور هرات قرار دارد البته در این راستا رایزنیهایی داشتهایم که امیدواریم به نتیجه خوبی دست پیدا کنیم و بتوانیم این موقوفهها را احیا کنیم.
هفتمین نواده عباسقلیخان عنوان میکند: کوچهباغ حسنخان، سرای گمرک، کوچه و مدرسه عباسقلیخان همراه تعداد زیادی روستا جزء وقف نامه عباسقلی خان است روستای یاقوتین که به دلیل حضور شاملوها در آن، هنوز در اختیار موقوفه مانده حدود 2 هزار و 500 هکتار گندم زار با 10 حلقه چاه است و یا کل باخرز موقوفه عباسقلیخان است زمینهای وقفی بین تایباد تا باخرز حدود 120 هزار هکتار است و یک روستا نیز به نام شاملو در بین موقوفهها وجود دارد.
این مدرسه با عمر چندین صدساله خود، کارنامه ای درخشان در میان نسلهای مختلف بجای گذاشته، امروز این مدرسه از سطح خیابان منتهی به حرم مطهر امام رضا(ع) دو و نیم متر پایین تر قرار گرفته و بسیاری از حجرههای طبقه همکف آن دچار نم و فرسودگی زیاد هستند و بیم آن میرود که در چند سال آینده در معرض نابودی قرار گیرند.
البته با توجه به اینکه تولیت مدرسه عباسقلی خان زیر نظر نوادگان نسل هفتم مرحوم عباسقلیخان شاملو است و از نظر علمی و آموزشی تحت نظر مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان اداره میشود میتوان امیدوار بود که این مدرسه تاریخی در بافت تاریخی شهر مشهد به عنوان نمادی از هویت و تاریخ مردم این شهر حفظ شود و ماندگار بماند.