چقدر ناز دارد گل زعفران که اگر خورشيد روي ماهش را ببيند پژمرده مي شود و اين گونه است که از اولين تماس گلبرگ هاي لطيف زعفران با انسان، انگشت هاي زمخت و سختي کشيده‌اي است که از شدت سرما بي حس شده است وچه زيباست نمازهاي صبحگاهي که بر سجاده مزرعه زعفران اقامه مي شود. سرماي هواي پگاه پاييزي آنقدر جان سوز است که کشاورز مجبور مي شود مقداري هيزم را به مزرعه ببرد و با روشن کردن آتش خودش را گرم کند و به جمع آوري گل هاي زعفران بپردازد. بيشتر زعفران کاران از 20 مهر تا 18 آبان که فصل برداشت اين محصول است نماز صبح را حتي در مزرعه اقامه مي کنند. با توجه به اين که آبياري مزارع زعفران با رو به سردي گذاشتن هوا براي برداشت گل در بيشتر مناطق خراسان جنوبي شروع شده است هم اکنون دغدغه بيشتر زعفران کاران تامين آب است و همه زعفران کاران در حال تکاپو براي آبياري مزارع زعفران هستند.
سال هاي 93و92 به عنوان زعفران کار نمونه شهرستان بيرجند معرفي شد زيرا در هر هکتار توانست 32 کيلو و400 گرم زعفران توليد کند. «حبيبه آلماني مهمويي» به«خراسان» مي گويد: بهترين موقع آب دهي مزارع زعفران کهنه از7 تا 20 مهر است البته در هر منطقه اي بستگي به اقليم و آب و هواي آن دارد. وي مي افزايد: اما پياز زعفراني که تازه کاشته شده اول مهر آبياري مي شود و اگر زعفران کار آب بيشتري داشت بهتر است دومرتبه اين کار را انجام دهد و 6و7 مهر هم زمين را شخم (رنده) بزند. به گفته وي، بعد از اين که مزارع زعفران آبياري و شخم زده شد گل دهي آن شروع مي شود و بعد از برداشت گل هم يک بار ديگر مزارع آبياري مي شود که به اين آبياري «زايش آب» مي گويند.
وي ادامه مي دهد: بعد از آب زايش مزارع به حال خود رها شده و اگر هوا ملايم و خيلي سرد نباشد يک بار ديگر مزارع آبياري مي شود وگرنه مزارع تا 15 روز مانده به عيد نوروز که زمان محلول پاشي آن است رها مي شود.وي با بيان اين که نيمه فروردين هم دوباره مزارع زعفران محلول پاشي مي شود مي گويد: محلول پاشي براي تقويت پياز زعفران انجام مي شود و زعفران کار از نيمه فروردين ديگر به مزارع کاري ندارد بر اساس مدار آبي که در روستا است بين 12 تا 14 روز مزارع زعفران را آبياري مي کند تا زماني که علف هاي زعفران خشک شود. وي مي افزايد:علف هاي خشک شده زعفران هم بايد درو شود زيرا اگر اين کار انجام نشود برداشت زعفران سال بعد از مزرعه خيلي مشکل مي شود. اين زن زعفرانکار نمونه که از روش هاي فني و نوين کشاورزي با استفاده از نظر کارشناسان جهاد کشاورزي براي توليد زعفران در آب شور چاه هاي کشاورزي مهمويي بهره مي برد ادامه مي دهد: اگر آب نباشد پياز زعفران حالت مخروطي شکلش را ازدست داده و به حالت ميخي در مي آيد ووقتي به اين حالت درآمد گل دهي کمي دارد اما اگر آب باشد از هر چشمه پياز زعفران3 تا 5 گل مي رويد. وي با اشاره به اين که سطح زيرکشت زعفران در مهمويي که قطب اين محصول در بيرجند به حساب مي آيد نسبت به قبل از تداوم خشکسالي خيلي کم شده است اضافه مي کند:در گذشته که هميشه ترسال بود از هر کيلو گل زعفران 3 مثقال و 6 نخود زعفران خشک يا از هر کرت 25 تا 30 کيلو گل برداشت مي شد اما در حال حاضر کشاورزان درآمد گذشته را ندارند زيرا کميت و کيفيت زعفران کم شده است.
وي دليل پايين آمدن کميت و کيفيت زعفران را شور شدن آب و خاک مي داند و مي افزايد: با توجه به اين که استفاده از آب چاه هاي کشاورزي شارژي است براي زعفرانکاران کشت اين محصول صرفه اقتصادي ندارد. به گفته وي، اگر خشکسالي‌ها ادامه يابد چند سال ديگر خبري از مزارع زعفران همانند برخي ديگر از محصولات کشاورزي نخواهد بود. وقتي زعفران کار يک کيلو پياز را 3 هزار و 500 تومان مي خرد و تا زماني که مي کارد با هزينه هاي جانبي به 5 هزار تومان مي رسد هيچ صرفه اقتصادي براي زعفران کار ندارد.
يکي ديگر از زعفران کاران اين روستا هم که بيش از 50 سال دارد و به گفته خودش حدود 45 سال دراين عرصه تجربه اندوخته است، مي گويد: به صورت تخصصي حدود 25 سال است که کشت اين محصول و انواع و اقسام روش ها در کرت هاي کوچک را امتحان کرده ام و اکنون بهترين روش و نوع زعفران را که صرفه اقتصادي دارد برگزيده ام. «براتي» هم که دو سال پياپي زعفران کار نمونه شهرستان بيرجند شده وتوليدش در هرهکتار بيش از32 کيلو گرم بوده است مي افزايد: حدود نيم هکتار زعفران زير کشت دارم و چون پياز زعفران گران است تمکن مالي براي زيرکشت بردن بيشتر اين محصول را ندارم. وي ادامه مي دهد: تجربه به من ثابت کرده اگر هر مثقال زعفران 10 هزار تومان باشد قيمت هر کيلو پياز بايد هزار تومان باشد تا صرفه اقتصادي داشته باشد اما در حال حاضر صرفه اقتصادي ندارد. وي با بيان اين که اگر بخواهيم زعفراني با کيفيت برداشت کنيم بايد 6 مرتبه آبياري شود مي گويد: در بيشتر مناطق به دليل نبود آب و ادامه خشکسالي زعفران کاران 3 مرتبه بيشتر نمي توانند مزارع زعفران را آب دهند. وي مي افزايد: اما آنقدر که آب باران به ويژه تگرگ براي آبياري زعفران مفيد است هيچ آبي مفيد نيست به همين دليل از گذشته يک ضرب المثل دربين زعفرانکاران رايج است که«يک من آب باران يک من زعفران» اما در اين سال به دليل نيامدن باران توليد اين محصول استراتژيک رونق گذشته را ندارد. به گفته وي، شوري آب و خاک در سال هاي خشکي سبب شده تا دوره کاشت زعفران کوتاه و به 5 سال کاهش يابد. به علاوه به دليل شوري آب و خاک چون زمين مواد لازم براي تغذيه پياز زعفران را ندارد بايد تا قبل از گل دهي اين محصول 2 تا3 بار مزارع را محلول پاشي کرد. وي ادامه مي دهد:اگر خشکسالي ها ادامه يابد و کشاورزان خود را به علم روز مجهز نکنند در منطقه مهمويي که کشت زعفران بيش از يک قرن قدمت دارد ديگر به کلي از بين خواهد رفت. همچنين اگر زعفران کاران بخواهند با توجه به اين که کيفيت خاک به دليل خشکسالي ها پايين آمده و شور شده است خاک مزرعه را نوسازي کنند يعني اگر زمين خاک داشته باشد 50 سانتي متر خاک برداري و يا نيم متر خاک جديد به زمين اضافه کنند که با گران بودن پياز زعفران وخاک ديگر ادامه اين کشت مقرون به صرفه نيست بنابراين کاهش خيلي زيادي خواهد داشت وکم کم از بين خواهد رفت. اين زعفران کار نمونه مي گويد: در مهمويي در گذشته افرادي بودند که در روز 500 کيلو گل زعفران برداشت مي کردنداما درحال حاضر زعفران مصرفي خود را از افرادي امثال من تهيه مي کنند.
وي مي افزايد: به جرات مي توان گفت توليد و کشت زعفران در مهمويي نسبت به 10 سال قبل به يک دهم کاهش يافته است و حتي فردي مثل من که خود را به علم روز مجهز کرده به دليل کمي بارندگي و خشکسالي سطح زير کشتم نسبت به گذشته خيلي کم شده است.
به گفته وي اگر زعفرانکاران بخواهند در اين سال هاي خشک از گردونه توليد خارج نشوند بايد خود را به علم روز مجهز کنند. زعفران کار ديگري هم به رايج شدن آبياري مزارع زعفران به وسيله تانکر و تامين آب از ديگر نقاط اشاره مي کند و ادامه مي دهد:زعفران هر منطقه اي با آب و خاک همان منطقه خو گرفته واگر زعفران کاري بخواهد از آب منطقه ديگربراي آبياري مزارع زعفرانش استفاده کند به طور حتم اين گياه نسبت به آن آب واکنش نشان داده و شايد مزرعه زعفران همان سال زنده بماند اما سال هاي محصول دهي آن کاهش خواهد يافت. يکي از کشاورزان زعفران کار قايني هم مي گويد: با توجه به اين که بيشتر مزارع زعفران از چشمه وقنات آبياري مي شود امسال بيشتر روستاييان نخواهند توانست اولين آب را به مزارع برسانند و مجبور به رها کردن اين محصول خواهند شد. «حقاني» با بيان اين که آبرساني به وسيله تانکر هم با توجه به هزينه حدود 70 هزار توماني که هر تانکر آب براي کشاورز دارد مقرون به صرفه نيست مي افزايد: در سال هاي قبل هم به دليل خشکسالي ها بيشتر زعفران کاران مزارع زعفران خود را در قاينات از دست داده اند و امسال هم با ادامه اين روند مزارع بيشتري از زعفران کاران از بين مي رود.
زعفرانکاري در سرايان هم مي گويد: همه کشاورزان اين شهرستان با توجه به شارژي شدن آب چاه هاي کشاورزي بقيه محصولات مانند پنبه و غيره را رها کرده و سهميه آب خود را براي آبياري مزارع زعفران نگه داشته اند.
«موسوي» با بيان اين که افرادي هم که آب ندارند مجبورند با قيمت بالا آب تهيه کنند مي افزايد: مزارع زعفران روستاهاي کوهستاني هرچند صرفه اقتصادي ندارد با تانکر آبرساني مي شود. يکي از زعفرانکاران فردوسي هم بابيان اين که آبرساني به مزارع روستاهاي کوهپايه اي اين شهرستان از هفته آينده شروع مي شود و تا 20 روز ديگر ادامه دارد مي گويد: اما در شهرها که هوا گرم تر است آبياري مزارع زعفران از اوايل آبان شروع مي شود و آبياري مزارع زعفران روستاهاي کوهپايه اي به دليل نبود آب به وسيله تانکر انجام مي شود. «باکمال» مي افزايد: در فصل آبياري مزارع زعفران به دليل کمبود آب هميشه بين کشاورزان مشاجراتي در مي گيرد. به گفته وي، تا دو سال جهاد کشاورزي حداقل هزينه حمل تانکر هاي آب را براي زعفران کار تامين مي کرد اما از دوسال قبل به دليل نبود بودجه اين کار انجام نمي شود. وي ادامه مي دهد:با توجه به قيمت با لاي زعفران نسبت به سال هاي گذشته نه تنها سطح زير کشت کم نشده بلکه عده اي از کشاورزان زمين هايي که در گذشته زيرکشت گندم و جو مي رفت را هم زعفران مي کارند.
رئيس سازمان جهاد کشاورزي خراسان جنوبي هم با اشاره به اين که حدود14 هزار و 400 هکتار از زمين هاي کشاورزي استان زير کشت زعفران است مي گويد: از اين زمين هاي زيرکشت 46.5 تن محصول خشک توليد مي شود که ميانگين برداشت در هر هکتار 3.4 کيلوگرم است. به علاوه خراسان جنوبي از نظر کمي رتبه دوم و از نظر کيفي رتبه اول کشور را دارد.
مهندس «ولي پور» تعداد بهره برداران زعفران استان را حدود50 هزار نفر اعلام مي کند و مي افزايد: با توجه به اين که سرفصلي براي تامين منابع آبرساني به مزارع زعفران نداريم به همين دليل آبرساني به وسيله تانکر قابل توجيه نيست. وي با اشاره به رسم شدن آبياري مزارع با تانکر مي افزايد: علاوه بر نبود منبع تامين اعتبار هيچ کشاورزي حاضر نيست با توجه به کمبود آب از منابع آبي که در اختيار دارد براي آبياري مزارع ديگر نقاط اختصاص دهد. وي با بيان اين که منبع تامين آب مزارع زعفران بايد شيرين و با کيفيت باشد ادامه مي دهد: درحال حاضر آبي که در اختيار زعفرانکاران قرار مي گيرد يا از سوي شهرداري ها ويا استخر هاي شنا است که هردو نوع آب به دليل شوري و کلر بالا به لحاظ فني و کارشناسي براي استفاده مزارع زعفران خوب نيست و کميت و کيفيت زعفران را تحت تاثير قرار مي دهد.
همچنين اين روش آبياري عمر پياز زعفران را کم مي کند زيرا هر نوع زعفراني به آب و خاک همان منطقه اي که کشت شده خو گرفته است. وي ادعا مي کند: به دليل تداوم خشکسالي ها سطح زير کشت زعفران در استان کم نشده است زيرا آبياري اين محصول زماني انجام مي شود که ديگر محصولات نياز به آب ندارند. زعفران به دليل داشتن توجيه اقتصادي جايگزين زراعت هاي ديگر در استان شده است به طوري 100 تا 200 هکتار هم به سطح زير کشت اين محصول در استان اضافه شده است. وي ادامه مي دهد:با توجه به آماري که کارشناسان ارائه مي دهند هرسال 700 تا 800 کيلو در هکتار نمک به دشت هاي استان اضافه مي شود به طور قطع اگر زعفرانکاران موارد فني و کارشناسي متناسب با شوري خاک و آب را مدنظر قرار ندهند محصول قابل قبولي برداشت نخواهند کرد.
وي درباره آينده زعفران با توجه به تدوام خشکسالي ها مي گويد: کشاورزان با تداوم خشکسالي به سمت کاشت محصولات مقاوم به خشکي و کم آب بر مانند زعفران، زرشک وعناب روي آورده اند واگر مقاومت خاک وآب را هم به لحاظ موارد فني، علمي و کارشناسي افزايش دهند عملکرد توليد آن ها در واحد سطح ثابت مي ماند ومي توانند از پيچ خطرناک خشکسالي عبور کنند. وي مي افزايد: براي اين که زعفران از چرخه توليد خارج نشود و براي هميشه در استان بماند بايد صنايع فرآوري بيشتري در خراسان جنوبي ايجاد شود. وي در مورد رواج کشت زعفران در ديگر مناطق کشور و حتي خارج از ايران خاطرنشان مي کند: در اين استان موافقت با خروج پياز زعفران خيلي سختگيرانه است و درصورت احساس ضرورت به خارج از مرزهاي خراسان جنوبي صادر مي شود. وي با بيان اين در گذشته فقط خراسان جنوبي توليد کنند زعفران در کشور بود ادامه مي دهد: چون کنترلي در اين زمينه انجام نشد اين محصول در خراسان رضوي به ويژه تربت حيدريه گسترش يافت و اکنون اين استان اولين توليد کننده زعفران ايران است. به گفته وي، درگسترش زعفران در ديگر نقاط کشور هم اگر در خراسان جنوبي با توجه به لوکس بودن اين محصول صنايع فرآوري آن به عنوان يک گياه دارويي فراهم نشود به طورحتم روي توليد اين محصول دراستان تاثير گذار خواهد بود.وي با بيان اين که خروج توده ژنتيکي زعفران از مرزهاي ايران با توجه به منحصر به فرد بودن آن انجام نمي شود مي گويد: اگر خروج توده ژنتيکي زعفران با توجه به کشت اين محصول در افغانستان انجام شود کاري از دست ما ساخته نيست.به گفته وي، اگر زعفران بخواهد با شرايط موجود و خام صادر شود به طورحتم آينده خوبي در استان نخواهد داشت.
