مشهد قدیم

اسناد فروش برق مشهد به ارتش سرخ و امتناع دولت روسیه از پرداخت مالیات

6699

 

با شروع جنگ جهانی دوم و صف‌آرایی قدرت‌های بزرگ در مقابل یکدیگر، گرچه کشور ایران از صحنه جنگ دور بود، اثرات این جنگ دامن‌گیر این مرزوبوم هم شد.

اثرات سیاسی و اقتصادی جنگ جهانی دوم به صورت کاملاً محسوس داخل ایران نمود پیدا می‌کند. با اینکه ایران اعلام بی‌طرفی کرده بود، در شهریور 1320 ایران در اشغال دولت‌های خارجی است. سوم شهریور 1320 در تاریخ کشورمان اهمیت بسزایی دارد، زیرا علاوه بر اینکه شاهد برکناری رضا شاه از قدرت هستیم، حضور متفقین و اشغال کشورمان موجب می‌شود تا در جامعه ایران شاهد تحولاتی در ساختار سیاسی ـ اقتصادی جامعه باشیم. [3] ایران بار‌ها بی‌طرفی خود را در این جنگ اعلام نموده بود، ولی متفقین با تمسک به این نکته که ایران با آلمان‌ها[4] همکاری داردند[5] و نیروهای آلمانی مستقر در ایران در حکم جاسوس هستند، در سوم شهریور 1320 کشورمان را اشغال نمودند[6]و شهر مشهد هم از هفتم شهریور ماه 1320 در اشغال سربازان روسی قرار گرفت[7]. در این زمان تعدادی از افراد تبعه آلمان در مشهد مشغول فعالیت هستند، به طوری که استاندار خراسان در تاریخ 1/4/1321 اسامی چهارده نفر از اتباع دولت‌های محور از جمله مدیر بیمارستان شاهرضا را به نخست وزیر گزارش می‌کند[8].

مشهد از جمله شهرهایی است که در اشغال روس‌‌ها است و تحولات عمده‌ای در این نقطه از کشورمان صورت می‌گیرد که در ابعاد مختلف مورد توجه و بررسی است. با ورود روس‌‌ها به مشهد، مدت کوتاهی مردم نگران حضور یک دولت خارجی در شهر مشهد هستند، زیرا از حضور روس‌‌ها در مشهد خاطرات خوبی ندارند. روس‌‌ها در سال 1330 هـ. ق حرم مطهر را به توپ بسته بودند، اما بعد از مدتی آرامش نسبی به مشهد باز می‌گردد، اما اثرات حضور ارتش سرخ در مشهد در ابعاد اقتصادی بر زندگی روزمره مردم، اثرات نامطلوبی می‌گذارد. هرچند گرانی ارزاق عمومی و کمبود نان از قبل شهریور1320 در مشهد وجود داشته است، با حضور روس‌‌ها این موضوع تشدید می‌شود.

ارتباطات تجاری روس‌‌ها با مردم و شرکت‌های مختلف موجب می‌شود تا برخی از لغات روسی در بین عموم رواج داشته باشند. روس‌‌ها از بدو ورود به شهر مشهد، با انعقاد قرارداد با شرکت برق مشهد از مولد نیروی برق استفاده می‌کنند. در این زمان شرکت سهامی برق خراسان زیر نظر شرکت نخ‌ریسی و نساجی خسروی خراسان با عنوان شرکت نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان فعالیت داشته است.

کارخانه نخ‌ریسی و نساجی خسروی، اولین و بزرگ‌ترین کارخانه در خراسان و شرق کشور بوده که به سبک جدید و دارای ماشین‌آلات مختلف نخ‌ریسی و نساجی است. تأسیس این کارخانه در اقتصاد شهر مشهد اثرات مطلوبی گذاشته است، زیرا با جذب حدود هزار نفر کارگر، به طور مستقیم سهم عمده‌ای در زمینه اشتغال داشته است.

در تاریخ تیر1310، نامه‌ای از وزارت دربار به نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی بدین مضمون می‌رسد که «حسب‌الامر باید کارخانه نخ‌ریسی و پارچه‌بافی در مشهد دایر شود.» از طرف رضا شاه مبلغ پنجاه هزار تومان از محل حق‌التولیه پرداخت شود و از جانب آستانه مقدسه هم پنجاه هزار تومان بایستی شرکت شود. بانک ملی و مؤسسات آلمانی نیز در حدود صد هزار تومان مشارکت خواهند نمود. بنابراین مبلغ دویست هزار تومان سرمایه شرکت نخ‌ریسی است که حاضر است صد هزارتومان دیگر باید بر آن مبلغ اضافه کند و کارخانه را دایر نماید. بانک ملی مأمور انجام این کار است.

هدف از تأسیس شرکت چنین تعریف شده است:[9] «برای کمک به ایجاد توازن در واردات و صادرات مملکتی و توسعه صنایع داخلی ملی روی مواد ذیل شرکتی به نام «شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی خسروی مشهد محدود» تأسیس می‌شود که عده اعضای هیئت مدیره هفت نفر برای مدت دو سال انتخاب می‌شوند.» سرمایه اولیه شرکت پنج میلیون و پانصد هزار ریال و مدت شرکت از تاریخ ثبت پنجاه سال شمسی مقررشده بود.

در سال1311، تعداد صاحبان سهام کارخانه نخ‌ریسی خراسان 46 نفرند که تعدادی از آن‌‌ها عبارتند از: تیمورتاش، اسدی، وهاب زاده، قریشی، کافی، صولت السلطنه، باقرزاده، خضرائی، حاجی قائم مقام، هاروطونیان و. . .

در سال1313ش. پس از ورود سلمان خان اسدی مجلسی در منزل آقای محمد ولی خان اسدی نایب التولیه با حضور سلمان خان تشکیل و عده‌ای از تجار مشهد تصمیم می‌گیرند شرکت کارخانه نخ‌ریسی را با سرمایه پانصد و پنجاه هزار تومان تأسیس کنند و قرار شده که مبلغ سیصد هزارتومان را تجار محترم مشهد تقبل نمایند و دویست و پنجاه هزار تومان هم تجار زرتشتی مقیم هندوستان بدهند.

شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند ماه 1313 در مشهد تحت شماره 38 و برای مدت 50 سال به ثبت رسید. اولین مجمع عمومی شرکت در منزل اسدی نایب التولیه تشکیل گردید. 27 نفر که جمعاً 11716سهم به مبلغ5858000 ریال خریدند، حضور داشتند و شش نفر که صاحب 284سهم به مبلغ142000ریالند، غایب بودند.

اولین هیئت مدیره کارخانه بدین شرح انتخاب شدند: محمد ولی خان اسدی، حسام الدین خان انصاری، جلیل بیک نصیرزاده، حاج آقا نبویان، رستم مسانی، هرمز فرامرز، مراد ایرانی و بازرسان عبدالرحیم وهاب زاده علی آقا کازرونی.

مساحت بنای کارخانه7600 متر بوده است. سفارش ماشین‌آلات نخ‌ریسی به کمپانی«برادران پلات» انگلستان به میزان10120 دوک با کلیه لوازم مربوطه به مبلغی در حدود دو میلیون و چهارصد هزار ریال داده شد که مقداری لوازم یدکی مابه‌الاحتیاج نیز ضمن آن منظور شده بود. صد و پنجاه دستگاه ماشین آلات بافندگی و لوازم آن از کمپانی «یونیون ماتکس» آلمان به مبلغ تقریبی800000 ریال خریداری شد و ماشین آلات و لوازم برق کارخانه تماماً از کمپانی آ. ا. گ به مبلغ تقریبی520000ریال، دیگ‌های بخار کارخانه را آقای کمیساریات نماینده پارسیان هندوستان در حدود مبلغ17000تومان به شرکت فروخت و اثاثیه لوازم آن جداگانه از خارج خریداری شد که جمعاً در حدود800000 ریال برای شرکت تمام شد. بنابراین بهای تمام کارخانه جمعاً بدین قرار شد:

ساختمان

5000000 ریال

بنا‌ها با انبارها

28000000 ریال

کرایه حمل و نصب

1200000

کارخانه نخ‌ریسی در سال 1314 با سرمایه نه میلیون ریال که قریب ثلث آن متعلق به پارسیان مقیم هندوستان بود، تأسیس و کلیه ماشین آلات مورد نیاز وارد و طی سال‌های 1315-1316نصب گردید و یک قسمت آن دایر و مشغول بهره‌برداری گردیده، عده کارگران این کارخانه در سال 1318سیصد نفر است و روزانه 150تا200بقچه نخ می‌دهد.

مراسم گشایش کارخانه نخ‌ریسی و نساجی، عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه 1316انجام شد. در این مراسم آقای عبیدی، رئیس کل صنایع، سخنرانی کردند؛ سپس آقای گلکانی رئیس بانک سپه و آقای پاکروان استاندار سخنرانی کردند.

سهام‌داران کارخانه نخ‌ریسی عبارت بودند از: آستان قدس رضوی، شرکت سهامی تجارتی خراسان، آقایان نصیرزاده، وهاب‌زاده، گلکانی، درودی، نبویان و اشخاص متفرقه در ایران که جمعاً 70 درصدکل سهام می‌شود و کمتر از 30 درصد باقی مانده، متعلق به پارسیان مقیم هندوستان می‌شود.

تعداد مستخدمین خارجی کارخانه نخ‌ریسی و نساجی تا سال 1317 سه نفر به اسامی ذیل بودند:

1. هانس استرسیونگر[10]تابع کشور سوئیس قبل از اینکه در کارخانه نخ‌ریسی استخدام شود، در شرکت سهامی صنایع پشم اصفهان کار می‌کرده است. وی در سال 1317 به استخدام شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی خسروی خراسان در آمده است.

2.ویلیام فن فوکس هنگری در سال1890در هنگری متولد شده است و مذهب عیسوی داشته است.

3. پستونجی می‌ستری تابعیت انگلیس، در قسمت بخار با حقوق 1500ریال به استخدام کارخانه نخ‌ریسی درآمده است.

در سال 1318 تعداد کارگران مرد بالای 15 سال 242 نفر با حقوق روزانه حدود 5 ریال و 95 شاهی؛       

تعداد کارگران زن بالای 15 سال100نفر با حقوق روزانه حدود 2 ریال 15شاهی؛

تعداد زنان زیر 15سال52 نفر با حقوق روزانه 1ریال و60 شاهی؛

تعداد مردان زیر 15سال 54 نفر با حقوق روزانه2ریال و 25 شاهی و

در مجموع تعداد 448 نفر در کارخانه مشغول کار بوده‌اند.

کارخانه در سال 1336حدود 781 نفر کارگر، 8نفر مهندس و کارشناس ایرانی ، یک نفر مهندس خارجی و 64نفر کارمند مشغول انجام وظیفه بوده‌اند؛ همچنین این کارخانه دارای 10864 دوک ریسندگی و 150 دستگاه بافندگی است. کارخانه نخ‌ریسی یکی از بزرگ‌ترین واحدهای صنعتی بوده و از لحاظ نیروی کارگر در سال 1350 حدود1180نفر در کارخانه اشتغال داشته‌اند.

 

شرکت سهامی برق خراسان

تا قبل از سال 1314، برق مشهد به وسیله چندین کارخانه شخصی تأمین می‌گردید و قیمت برق نیز از لحاظ رقابت مالکین کارخانجات کیلو واتی2 الی 4ریال بود. روشنایی بیوتات آستان قدس هم از دو دستگاه ماشین متعلق به خود آستان قدس رضوی تأمین می‌شد. در اوایل سال 1316، شهرداری مشهد مالکین کارخانجات برق را ملزم نمود که شرکتی تشکیل دهند تا قیمت برق به یک نرخ و با گردآوردن سرمایه کافی احتیاجات روز افزون برق شهر مشهد را تأمین نمایند.

هیئت مدیره شرکت خسروی از سال 1313تا1319هفت نفر بوده‌اند که طبق مقررات اساسنامه، سه نفر از بین شرکاء پارسی مقیم هندوستان و چهار نفر از بین شرکاء مقیم خراسان انتخاب می‌شده‌اند. در سال 1320، تعدادی از سهام‌داران کارخانه ضمن شکایت، از عدم سود دهی کارخانه اعتراض دارند.

چنین به نظر می‌رسد بعد از شهریور 1320 با اشغال مشهد و تورم ناشی از حضور متفقین در ایران، از لحاظ اقتصادی کارخانجات دچار بحران ‌شوند، زیرا طبق اسناد، نیروی برق مصرفی ارتش سرخ در مشهد را شرکت سهامی برق خسروی تأمین می‌کرده است. در گزارشی آمده است قریب نه ماه است توربین این شرکت مشغول کار است و با به کار بودن آن، وضعیت برق شهر به واسطه مقدار برق که ارتش شوروی مصرف می‌نماید، به کلی ضعیف و اغلب نقاط خاموش است.

شرکت سهامی برق خراسان به منظور تهیه برق مشهد و سر و سامان دادن به قیمت برق و تأمین روشنایی مشترکین در سال1316تاسیس می‌شود. این شرکت پس از تجمیع تمامی کارخانجات خصوصی برق به شرکت سهامی برق خراسان تبدیل می‌شود. در تاریخ بیست و یکم بهمن ماه 1317 بین هارطونیان، رئیس شرکت سهامی برق خراسان، و آقای کوزه‌کنانی و درودی شرکت خشکبار خراسان، قراردادی منعقد می‌شود تا 500 تن کشمش به هامبورگ صادر و از این طریق مقداری ارز تهیه شده تا دستگاه‌های برق از آلمان خریداری شود.

عبدالجواد جعفر زاده از اول اردبیهشت 1318طبق قراردادی با شرکت سهامی برق خراسان یک دستگاه موتور بلاکستون95آمپر110ولت را به شرکت برق با مبلغ ماهیانه1500ریال اجاره می‌دهد.

از اول مرداد 1316، شرکت سهامی برق مشهد، نرخ برق در تمام نقاط مشهد را به شرح ذیل اعلام کرده است:

 طبق تشخیص کنتر کیلوواتی ساعتی سه ریال.

چراغ‌های عددی تا نصف شب به قرار ذیل:

15 شمعی از قرار 8 ریال؛

25 شمعی از قرار 12 ریال؛

40 شمعی از قرار 16 ریال؛

50 شمعی از قرار 18 ریال؛

60 شمعی از قرار 22 ریال؛

75 شمعی از قرار 27 ریال و

100 شمعی از قرار 36 ریال.

چارت سازمانی شرکت سهامی برق خراسان در سال 1316 تا 1318، بدین شرح بوده است:

1. ملکان هارطونیان، مدیر عامل، با حقوق ماهانه 3000ریال و ملک قاسم نیری، معاون مدیر عامل، با حقوق ماهانه1200ریال.

2. اسماعیل ملک پور به عنوان مسئول دایره دبیرخانه با حقوق ماهانه700ریال که دو نفر کارمند زن به نام‌های بانو کافی رضایی و فخرالزمان دخانیان با حقوق ماهانه 150ریال مشغول فعالیت بودند.

3. دایره حسابداری با 9 نفر حسابدار، کمک حسابدار، تحویلدار، کارپرداز و انباردار که علی اصغر عطائی، مسئول حسابداری، با حقوق ماهانه 700 ریال.

4. شعبه تحصیلداری با 5 نفر کارمند که جواد خسروی سر تحصیلدار، با حقوق ماهیانه 500 ریال خدمت می‌کرده است.

5. دایره فنی با 69 نفر پرسنل که معاون دایره فنی آقای ارشاوپرهاروطیونیان، با حقوق ماهیانه 1200ریال. در دایره فنی کریکورسوچکف مکانیک خارجی ماهانه 1500ریال حقوق دریافت می‌کرده است.

در مجموع تعداد پرسنل شرکت سهامی برق خراسان تا سال 1318، 88 نفر بوده‌اند.

در سوم بهمن ماه 1318، شرکت سهامی و نساجی خسروی خراسان اکثریت سهام برق خراسان را خریداری نموده و آقای گلکانی، علی درودی و جلال محمدی، عضو هیئت تصفیه شرکت سهامی برق خراسان تعین شده‌اند تا اموال شرکت سهامی برق را به شرکت نخ‌ریسی و نساجی خسروی خراسان منتقل نمایند. از این تاریخ، کارخانه نخ‌ریسی مسئول تأمین شهر مشهد می‌شود.

عزت وهابزاده، در سال 1316، اولین مدیر عامل کارخانه نخ‌ریسی و نساجی خسروی خراسان می‌باشد. بعد از وی حسن احیائی، از تاریخ بیست و پنجم مهرماه 1317 به عنوان مدیر عامل کارخانه نخ‌ریسی انتخاب شده است و اکبر اسکوئی به عنوان معاون مدیرعامل. کفایی، فرخ و منجذب و سیروس احمدی از دیگر مدیر عاملان کارخانه تا انقلاب اسلامی می‌باشند.

فروش برق به روسها

مقارن حضور روس‌ها در مشهد، علاوه بر یگان‌های نظامی، سایر ادارات وابسته به آن هم تقاضای برق نموده‌اند. بر این اساس درخواست برق روزانه برای استفاده از رادیو و کسب اخبار جنگ، همچنین کورتایف رئیس نمایندگی بازرگانی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران شعبه مشهد از منصور استاندار خراسان درخواست نموده است تا برق برای کارگاه خیاطی روس‌ها واقع در خیابان استانداری خانه کوزه کنانی داده شود. علاوه بر موارد ذکر شده، بیمارستان شوروی واقع در خیابان نادری برای استفاده از رادیولوژی در 18 مهرماه 1325 درخواست افزایش ولتاژ برق نموده است.

در سال 1321 به خاطر افزایش برق مصرفی توسط ارتش شوروی و عدم جوابگویی کارخانه برق شرکت سهامی برق از آستان قدس رضوی درخواست می‌نماید تا کارخانه سنگبری از ساعت4 عصر از نیروی برق استفاده ننماید.

از مهرماه 1320 قراردادی بین شرکت نخ‌ریسی و نساجی برق خراسان با ارتش شوروی در مشهد منعقد می‌شود که بر اساس این پیمان، برق مصرفی پادگان‌های روسی در مشهد تأمین شود. طبق این قرار داد هزینه هر کیلو وات برق سه ریال تعین شده است.

متن پیمان بین شرکت نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی با ارتش شوروی پیرامون فروش:

برق

به تاریخ 8 ماه اکتبر1941برابر 16/7/1320

رئیس کارخانه برق، آقای آرین پور ـ که ذیلاً فروشنده نامیده می‌شود ـ از یک طرف و نماینده ساخلو قشون سرخ در مشهد آقای ابلاسیوک یا.ک مباشر درجه اول ـ که ذیلاً مصرف کننده نامیده می‌شود ـ از طرف دیگر، پیمان حاضره را به شرح زیر تنظیم می‌نمایند:

1. فروشنده برای احتیاجات ساخلو مشهد نیروی برق از قرار سه ریال هر کیلو وات ساعت می‌فروشد. میزان مصرف نیروی برق به طور تخمین در حدود 4000 کیلووات ساعت در ماه تعین می‌شود. مبلغ این پیمان تقریباً ماهیانه 12000 ریال خواهد بود.

2. میزان مصرف نیروی برق طبق تشخیص کنتور تعین خواهد گردید.

تعین مصرف نیروی برق هر ماه از طرف نمایندگان به عمل خواهد آمد؛ ضمناً صورت مجلس در دو نسخه با امضاء طرفین تنظیم خواهد گردید. در این صورت مصرف کننده حق دارد جریمه  یا خسارات وارده را از وجه آبونمان کسر نماید.

3. میزان مصرف نیروی برق که در ماده یک این پیمان ذکر شده است، ممکن است نسبت به احتیاجات حقیقی مصرف کننده تغییری در کمی و زیادی آن حاصل شود؛ البته در این صورت مصرف کننده هیچ گونه هزینه‌هایی متحمل نخواهد شد، فقط بهای نیروی مصرفی را از روی نرخ معینه می‌پردازد.

میزان نیروی برق احتیاجی در جایگاه ترانسفورماتور نبایستی از 25 کیلووات تجاوز نماید و سایر محل‌های مصرفی از 5کیلو وات.

در صورتی که بیش از حد معینه بالا نیروی برق مورد نیاز باشد، مصرف کننده موظف است قبلاً به فروشنده راجع به میزان نیروی برق اضافی که مورد لزوم خواهد بود و محل مصرف آن اطلاع دهد.

4. مدت روشنایی جهت ساخلو از اول غروب الی طلوع آفتاب تعین می‌شود.

5. مصرف کننده وجه آبونمان نیروی برق مصرفی را پس از ارائه قبض رسید در ظرف هفت روز پرداخت می‌نماید.

صورت مجلسی که نیروی برق مصرف را تعین می‌نماید بایستی به قبض رسید فوق ضمیمه شود.

6. فروشنده مکلّف است خط سیم‌کشی الی جایگاه ترانسفورماتور را مرتب نگاه دارد و فوراً تعمیرات لازمه را برای رفع نواقصات به عمل آورد و همچنین جایگاه ترانسفورماتور را مرتب نگاه دارد، ضمناً مدتی که برای تعمیرات فوق مورد لزوم خواهد بود، از طرف نمایندگان طرفین تعیین خواهد گردید.

اثاثیه الکتریکی مورد لزوم جهت تعمیرات خط از جایگاه ترانسفورماتور الی ساختمان محل مصرف، به عهده فروشنده می‌باشد.

 

ملاحظات

در صورتی که نیروی برق در بین مدت معینه به واسط نامرتبی سیم‌کشی داخل ساختمان‌های ساخلو قطع و یا از حد معمول کم وات باشد، فروشنده هیچ گونه مسئولیتی عهده‌دار نخواهد شد.

7. در صورتی که نیروی برق دیرتر از موقع معینه داده شود، فروشنده موظف است به مبلغ یک‌صد ریال برای هر ساعت تعطیلی، به مصرف‌کننده بپردازد.

8. چنانچه نامنظمی در دادن نیروی برق در ساعات معینه به طور مکرر مشاهده شود، فروشنده سی درصد از مبلغ این پیمان را برای جبران خسارت به مصرف کننده می‌پردازد.

9. تصفیه محاسبه فیمابین به طریق صورت حساب‌هایی که با ریال تنظیم خواهد شد، به عمل خواهد آمد.

در صورتی که روشنایی به واسطه خرابی خط به علت حوادث غیر مترقبه قطع شود، فروشنده از پرداخت جریمه و یا خسارات محروم خواهد بود و همچنین مدتی که برای دادن نیروی برق از محل دیگر مورد لزوم خواهد بود، محسوب نخواهد شد.

10. این پیمان پس از تصدیق و امضاء از طرف مقامات عالی اعتبار دارد و مدت آن شش ماه تعین می‌شود.

11. مصرف کننده حق دارد قبل  از انقضاء مدت، این قرار داد را فسخ نماید؛ در این صورت بایستی ده روز پیش اطلاع دهد.

12. کلیه اختلافاتی که برای طرفین در حدود شرایط این پیمان غیر قابل حل می‌باشد، به دادگاه دولت ایران در تهران برای حل موضوع واگذار خواهد شد.

رجوعات به حکمیت ثالث طبق این پیمان، قدغن است.

مهر شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان

امضاء مسئول روسی

در واقع اولین اسناد مربوط به استفاده روس‌ها از برق مشهد، مربوط به شهریور 1320 مقارن با حضور آن‌ها در شهر مشهد می‌باشد. در این ماه میزان برق مصرفی روس‌ها 6725 کیلو وات ساعت با هزینه 60/13450ریال بوده است.

صورت میزان نیروی برق مصرفی واحدهای نیروهای شوروی از شهریور20 الی فروردین 21

ماهها

شماره قبض

وات

کیلووات

ساعت

قیمت

مالیات

مبلغ کل(ریال)

شهریور

1320

1446

300

6725

60/13450

30/6725

90/20175

مهر

1436

300

7067

60/14134

30/7067

90/21201

آبان

1430

300

16808

60/33616

«»»»»»

90/33616

آذر

1487

300

18913

60/37826

«»»»»»

90/37826

دی

1517

300

13048

60/26096

«»»»»»

90/26096

بهمن

1542

300

15151

60/30302

«»»»»»

90/30302

اسفند

——–

—–

————

———–

———–

 

فروردین

1321

1615

300

18515

50/27772

«»»»»»

50/27772

جمع

   

300/96227

10/183197

30/13792

40/196989

یکی از موضوعات موجب اختلاف شرکت برق در زمینه فروش برق با روس‌ها، مسئله مالیات برق است. با دقت در متن قرارداد منعقد شده به تاریخ 8 ماه اکتبر 1941، برابر 16/7/1320، موضوع مالیات ذکر نشده است، ولی اسناد و مدارک ذیل نشان می‌دهد این موضوع موجب مشکلاتی شده است که به آن پرداخته می‌شود.

نامه‌نگاری‌های شرکت برق به اداره دارایی، استانداری و وزارت کشور جهت اخذ مالیات از ارتش شوروی، نشان می‌دهد در بدهی مالیات ارتش شوروی به شرکت برق در خرداد ماه ،1322 مقدار 6656 کیلو وات برق مصرف نموده و مالیات آن 25/994 ریال بوده است و تا پایان خرداد 1322 در مجموع 05/190120ریال بدهی مالیاتی ارتش شوروی به شرکت برق مشهد اعلام شده است.

صورت مالیات نیروی برق ارتش شوروی از شهریور1320تااوایل سال1324

 

برق مصرفی در روزهای

مالیات (ریال)

از شهریور 1321 لغایت اسفند20

30/77712

از فروردین 21 لغایت مهر 1321

50/61912

از آبان 21 لغایت اسفند 21

00/32760

در شش ماهه اول سال 1322

75/34797

در شش ماهه دوم سال 1322

25/48638

در شش ماهه اول سال 1323

75/36927

در شش ماهه دوم سال 1323

50/45973

در شش ماهه اول سال 1324

75/31485

سند شماره 1

امتناع ارتش شوروی از پرداخت مالیات برق مصرفی

6/9/1320

اداره دارایی مالی مشهد

بازگشت به نامه شماره 49799 مورخه 29/8/1320، موضوع اینکه وصول مالیات برق بر عهده این شرکت است؛ لزوماً اشعار می‌دارد به طوری که کراراً به آقای رفیعی معاون اداره دارایی تلفوناً اطلاع داده شده ارتش شوروی از پرداخت مالیات برق خوداری دارند. مسلّم این شرکت هم در مقابل مالیات دریافت نشده، نمی‌تواند مالیاتی به آن اداره بپردازد. خواهشمندیم چنانچه آن اداره راهی برای وصول مالیات برق دارند، مستقیماً اقدام فرمایند، در غیر این صورت این شرکت هیچ گونه راهی برای وصول مالیات جز قطع نیروی برق ارتش سرخ، آن هم با دستور کتبی آن اداره ندارد و طبق دستور آن اداره از فرمانداری هم استدعا شد که در این خصوص مقرر فرمایند اقدام لازم به عمل آید.

شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان

سند شماره 2

نامه استاندار به دارایی مشهد، مبنی بر عدم مزاحمت برای شرکت نخریسی

اداره دارایی مالی مشهد

با عطف به نامه شماره 4439-6/9/1320 شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان راجع به مالیات برق مورد مصرف نیروی شوروی، لزوماً اشعار می‌دارد چون نیروی شوروی در ایران از پرداخت هرگونه مالیات و من جمله مالیات برق خوداری دارند، لذا مطالبه مالیات این قسمت از شرکت نخ‌ریسی نمی‌تواند مورد داشته باشد. قدغن نمایید که برای دریافت مالیات برق نیروی شوروی مزاحم شرکت خسروی نشوند.

استاندار نهم

ارسال رونوشت به فرمانداری

 

سند شماره 3

افزایش مشروط میزان برق دهی به ارتش شوروی

7/10/1320

استانداری نهم

در. . . . . . . ماه 1320، نماینده ارتش شوروی با این شرکت مراجعه و تقاضای خرید نیروی برق برای مصرف روشنایی ارتش سرخ نمودند و بالنتیجه پیمانی در حدود ماهی 4000 کیلو وات برق با این شرکت منعقد نمودند. قریب 2 ماه است که ارتش نام‌برده هر ماه در حدود 16000 کیلو وات برق مصرف می‌نمایند؛ البته بهای برق مصرفی مرتباً تا کنون پرداخته‌اند، ولی از آنجایی که این شرکت برق زیادی ندارد و هر مقدار اضافه از پیمان ارتش شوروی استفاده نماید، تحمیل به روشنایی شهر و تهیه فرآورده نخ و پارچه این شرکت می‌شود، استدعا داریم چنانچه مقتضی بدانید، به ارتش نام‌برده تذکر داده شود که طبق پیمان منعقده، نیروی برق از این شرکت بگیرند و چنانچه احتیاجات ارتش سرخ بیش از مقداری است که در پیمان ذکر شده، مجدداً با این شرکت مذاکره نمایند و در این صورت حاضر بشوند قسمتی از احتیاجات این کارخانه را از لحاظ اثاثیه و ماشین تأمین نمایند. این شرکت هم خواهد توانست در آتیه بدون اینکه تحمیلی به روشنایی شهر یا فرآورده کارخانه بشود، نیروی برق مصرفی آن‌‌ها را تأمین نماید، والاّ به روشنایی شهر لطمه وارد خواهد شد و قسمتی از شهر تاریک خواهد ماند.

شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان

سند شماره 4

تحویل لوازم الکتریکی به لشکر شوروی

22/10/1320

شمارره 5636

نمایندگی تجارتی دولت اتحاد جماهیر شوروی، مقیم مشهد

موضوع مصرفی اثاثیه الکتریکی مصرف شده در واحدهای لشکر شوروی

طبق گزارش شعبه برق این شرکت، مقداری لوازم برق به شرح زیر: سیم سفید، سیم سیاه، لامپ220ولت، لامپ40ولت، لامپ5وات، لامپ100وات، لامپ60وات، لامپ45وات، رولیک شماره 12، رولیک شماره24، پیچ رولیک، باطرون بارانی و معمولی.

برق مصرف قسمت‌های داخلی محل‌هایی که واحدهای لشکر شوروی سکنی دارند از تاریخ10/6/1320 لغایت 7/8/1320 تحویل داده و به حساب شما ثبت گردیده است.

شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان

 

سند شماره 5

مشهد 22/6/1320

شرکت نخ‌ریسی شعبه برق خسروی

متمنی است مقرر فرمایید یک نفر کارشناس برای نصب کنتور شماره 547821 متعلق به نمایندگی بازرگانی شوروی مقیم مشهد در منزل کارمند این اداره، آقای زنامنسکی س. ی واقع در باغ خونی بفرستند.

وکیل نمایندگی بازرگانی دولت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در ایران مقیم مشهد کپولادزه

تحت نامه شماره3593 -7/8/1320 اقدام شده است.

سند شماره 6

نمایندگی تجارتی جماهیر شوروی مقیم مشهد

موضوع: مطالبه 70 ریال تفاوت بهای برق مصرفی مرداد ماه

به طوری که دایره تحصیلداری این شرکت گزارش می‌دهد، در ماه مرداد 1320، میزان برق مصرفی محل آن نمایندگی طبق کنتور موجوده، 171کیلو وات (از شماره 13847 الی شماره  4018)بوده است که بهای آن مبلغ شصد و هشتاد و چهار ریال می‌باشد. از آن جایی که اشتبا‌هاً قبض مصرفی به مبلغ ششصد و چهارده ریال صادر و وجه آن تأدیه شده است؛ بنابر این متمنی است مقرر فرمایید مبلغ هفتاد ریال تفاوت را به تحصیلدار مربوطه پرداخت فرمایید که موجب مزید امتنان است.

شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان

 

سند شماره 7

ریاست محترم

متمنی است دستور فرمایید مبلغ30/13792ریال ارتش شوروی بابت تفاوت مالیات برق از قبض آبونمان مهرماه کسر گذاشته شده‌اند. دایره حسابداری هم از حساب تحصیلداری کسر نمایید.

حدادیان

آقای جمشیدی مبلغ مالیات ماه قبل ارتش چه میزان بوده است.

بابت مالیات شهریور ماه30/6725 ریال

بابت مالیات مهرماه 00/7067 ریال

 

سند شماره 8

عدم پرداخت مالیات برق مصرفی توسط ارتش سرخ

23/1/1321

استانداری نهم

به پیوست رونوشت شماره 44975 اداره کل مالیات‌های غیرمستقیم و پی نوشت 195 مورخه 20/1/1321 اداره دارایی مالی مشهد برای استحضار خاطر مبارک تقدیم و چون وصول مالیات برق ارتش شوروی از عهده این شرکت خارج است و مکرر مطالبه شده و از پرداخت خوداری نموده‌اند، استدعا داریم چنانچه باید مالیات نام‌برده را مطالبه و وصول نموده، شرحی از طرف استانداری نهم به ارتش سرخ ابلاغ  گردد که زودتر مالیات برق مصرفی را بپردازند که مسئولیتی در نتیجه تأخیر و یا عدم پرداخت، متوجه این شرکت نگردد.

شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان

 

سند شماره 9

نامه استاندار به وزارت کشور درباره عدم پرداخت مالیات توسط ارتش سرخ

وزارت کشور

27/1/1321                    

از موقعی که نیروی شوروی به مشهد وارد شده است، همواره از قوه برق استفاده نموده و پس از آنکه در نتیجه مذاکرات لازمه حاضر شدند، در این باب قراردادی با شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی خراسان منعقد و بهای برق مصرفی خود را پرداخت نمایند. فقط بهای اصلی برق را تقبل نموده و حاضر نشدند دیناری به عنوان مالیات بپردازند. از طرفی اداره دارایی نیز برحسب مقررات مهموله از شرکت نخ‌ریسی مالیت برق مصرفی نیروی شوروی را مطالبه می‌نماید و این موضوع تا به حال تسویه نشده است.

چون مسلّم شده است که نیروی شوروی در اینجا حاضر به پرداخت مالیات برق نخواهد شد و مطالبه این وجه از شرکت نخ‌ریسی نیز صورتی نخواهد داشت، مقتضی است قدغن فرمائید این موضوع را در مرکز با مقامات مربوطه حل نمایند و دستور داده شود که اداره دارایی از مطالبه مالیات این قسمت صرف نظر کند تا رفع محضور از شرکت بشود.

استاندار نهم

 

سند شماره 10

تمدید قرار داد و مذاکره جهت وارد کردن تجهیزات از بندر پهلوی در قبال اخذ 25درصد تخفیف

15/2/1321

موضوع: مذاکره با مقامات شوروی برای عقد قرارداد برق

ریاست محترم کارخانه خسروی

به طوری که خاطر ریاست محترم مستحضر است، حسب الدستور چند روز است برای تجدیدی پیمان برق (که فقط برای شش ماه منعقد و چندی است مدت آن منقضی شده است)، به مقامات لشکر شوروی مذاکرات به عمل آمده و همچنین برای اخذ توصیه از نمایندگی بازرگانی شوروی به منظور استخلاص ماشین آلات در بندر پهلوی و تهران گفتگو به عمل آمده و در نتیجه مذاکرات موافقت بدین قرار حاصل شده که مقامات لشکر شوروی در مقابل اخذ تخفیفی (25درصد) از نرخ برق فعلی اقدامات قطعی به توسط نمایندگی بازرگانی شوروی برای استخلاص اجناس فوق مبذول دارند؛ البته نتیجه قطعی هنگام عقد پیمان معلوم و به استحضار خاطر محترم می‌رساند.

رئیس دایره توزیع برق

 

سند شماره 11

نامه وزیر دارایی به وزارت کشور درباره عدم پرداخت مالیات برق مصرفی توسط ارتش سرخ

وزارت کشور

به طوری که آگاهی دارید، مالیات برق لوازم با بهای آن بوده و تولید کننده و فروشنده مکلّف است ضمن قبوض صادره مالیات را بدون تفکیک از بهاء منظور نموده، از مصرف کنندگان وصول و تحویل اداره دارایی محل نماید. برای بخشودگی مالیات برق مصرفی نیروی شوروی مجوزی در دست نیست؛ بنابراین شرکت سهامی نساجی و نخ‌ریسی و برق خسروی خراسان موظف است مالیات مقدار برقی را که نیروی شوروی به مصرف می‌رسانند، ضمن بهای آن وصول و تحویل اداره دارایی مشهد نماید. ضمن پیمان‌های متمم، پیمان اتحاد نیز پرداخت کلیه مالیات‌‌ها از طرف اتحاد جماهیر شوروی منظور نظر قرار داده شده،کما اینکه نسبت به مالیات برق مصرفی نیروی شوروی در قزوین نیز طبق نامه‌ای از طرف وزارت امور خارجه رسیده و رونوشت برای آگاهی آن وزارت پیوست ارسال می‌شود. از طرف سفارت شوروی دستور شایسته به مقامات مربوطه شوروی در قزوین صادرگردیده، بنابراین خواهشمند است به استانداری نهم آموزش فرمائید با مقامات شوروی در محل مذاکره و قرار پرداخت مالیات مقدار برق مصرفی را بدهند.

وزیر دارایی

5851-10/3/1321

 

سند شماره 12

نامه پیشکار دارایی استان نهم به استاندار، پیرامون درخواست وصول مالیات برق مصرفی ارتش شوروی

استانداری نهم

با ایفاء رونوشت نامه شماره 5851-10/3/1321 وزارت دارایی در باب مالیات برق مصرفی نیروی شوروی در مشهد متمنی است مقرر فرمائید با مقامات مربوطه مذاکراه نمایند که مالیات برق مصرفی آن‌‌ها در ضمن تأدیه بهاء، به کارخانه نخ‌ریسی و برق خسروی خراسان پرداخت گردد تا کارخانه هم ضمن مالیات برق سایر مصرف‌کنندگان در آخر هر ماه مالیات برق نیروی مصرفی شوروی را به این اداره بپردازند.

پیشکار دارایی استان نهم ، فرزد

 18/3/1321

 

سند شماره 13

اظهارات کنسولگری شوروی مبنی بر عدم پرداخت مالیات برق در هیچ یک از نقاط دنیا

وزارت کشور

در پاسخ نامه شماره 16431/8101-23/3/1321 راجع به پرداخت مالیات نیروی برق مصرفی پادگان شوروی در مشهد اشعار می‌دارد:

در این باب با سرکنسولگری شوروی در اینجا کراراً مذاکره و مکاتبه شده است و اینک رونوشت آخرین پاسخی که داده‌اند، جهت اطلاع به پیوست فرستاده می‌شود.

به طوری که ملاحظه می‌فرمایند، بنا به اظهار سرکنسولگری نیروی شوروی در هیچ یک از نقاط مالیات برق نمی‌پردازند و در اینجا نیز حاضر نیستند چیزی پرداخت نمایند؛ بنابراین قدغن فرمائید موضوع را در تهران با سفارت شوروی مذاکره نمایند و هر تصمیمی که اتخاذ خواهد شد، به استانداری اعلام دارند تا تکلیف شرکت سهامی نخ‌ریسی و نساجی و برق خسروی معلوم گردد، زیرا اداره دارایی مرتباً مالیات برق را از شرکت مزبور مطالبه می‌نماید و شرکت دچار زحمت شده است.

استاندار استان نهم 9/6/1321

سند شماره 14

عدم پرداخت مالیات توسط ارتش شوروی

وزارت امورخارجه

8/7/1321

پیرو نامه شماره 14072/4738 مورخه 30/4/1321 موضوع بهاء و مالیات نیروی برق مصرفی اماکن مسکونی ارتش شوروی اشعار می‌دارد:

به طوری که آقای استاندار استان نهم به وزارت کشور اطلاع می‌دهند، پس از مکاتبه و مذاکره مکرّری که با سرقنسولگری شوروی دایر به پرداخت بهاء و مالیات نیروی برق مصرفی نموده‌اند، بالاخره نتیجه مطلوبه حاصل نشده و مقامات مربوطه شوروی آن حوزه با اتکا اینکه نیروی شوروی در هیچ نقطه‌ای مالیات نمی‌پردازد، از پرداخت مالیات خوداری می‌نمایند. خواهشمند است به سفارت شوروی در این خصوص مذاکره و قرار پرداخت مذاکره و قرار پرداخت مالیات نیروی برق مصرفی را صادر و از نتیجه، این وزارتخانه را آگاه فرمائید.

وزیر دارایی

 

سند شماره 15

استناد روسها به تعدادی از مفاد قرارداد فیمابین ارتش شوروی  و کارخانه نخریسی راجع به فروش نیروی برق

ترجمه روسی به فارسی

ریاست کارخانه برق مشهد

طبق قرارداد 8 اکتبر سال جاری ماده 10 در موقع تصویب مقامات عالی دستور رسیده است که وجه آبونمان بابت برق مصرفی مالیاتی را کسر نمائیم و بهای برق را از قرار دو ریال هر کیلووات ساعتی کار سازی داریم بنابراین مطابق دو صورت حساب ارسالی شما مورخه 11/10/1941 و 3/11/1941 تسویه حساب به شرح زیرین خواهد بود.

طبق صورت حساب مورخه 11/10/1941 برق مصرفی3/6725کیلو وات ساعت می‌باشد.

طبق صورت حساب مورخه 3/11/1941 برق مصرفی7067 کیلو وات ساعت می‌باشد.

جمعاً مطابق دو صورت حساب فوق برق مصرفی 3/13792کیلو وات ساعت بوده از قرار دو ریال محسوب نموده. مبلغ60/27584 ریال طلب شما خواهد بود در تاریخ 18 اکتبر سال جاری مبلغ90/20175ریال به شما پرداخت شده است. برای تصفیه حساب مبلغ70/ 7408 لفاً تقدیم می‌گردد خواهشمند است بعد از این قبض رسید از قرار دو ریال برای هر کیلو وات ساعت صادر فرمائید.

مورخه7/11/1941 مباشر درجه دو امضاء

پیام بهارستان شماره 19



[1]. غلامرضا آذری ؛ پژوهشگر اسناد، مدیریت اسناد آستان قدس رضوی .           Azari222002@yahoo

[2]. مهدی خانی‌زاده؛‌ کارشناس ارزشیابی، مدیریت اسناد آستان قدس رضوی.

[3]. آذری خاکستر، غلامرضا، «مشهد بعد از شهریور 1320 و مطالبات مردمی از نمایندگان مجلس سیزدهم»، پیام بهارستان، تابستان 1390.

[4]. تا قبل از شهر 1320 تعدادی از مهندسان و تکنسین‌های آلمانی در کارخانجات و بخش‌های فنی در شهر مشهد مشغول خدمت هستند، به خصوص در کارخانه نخ‌ریسی و نساجی خسروی مشهد. یا تا قبل از شهریور 1320دکتر هامشلاق، تبعه آلمان، مدیر بیمارستان شاهرضا بوده است. طبق اطلاعات اسناد بیمارستان امام رضا (ع) در خرداد ماه 1321 هـ. ش مدیر بیمارستان پرفسور هامشلاک در نامه ای که به نایب التولیه وقت می نویسد، از فراوانی بیماری سل مخصوصا سل ریوی در مشهد خبر داده است. وی تأکید می‌کند که توجه بیشتری به این بیماری شود. آمار بیمارستان  امام رضا و دیگر گزارش‌‌های پزشکان، مؤید این مطلب است که بیماری سل در مشهد نسبت به دیگر شهرها بیشتر است.

[5]. سر کلارمونت اسکراین در خاطراتش چنین نوشته: «مهم‌ترین مسئله مورد توجه شاه (رضا شاه) که با من در میان گذاشت… شما انگلیسی‌‌ها می‌گویید که من عوامل آلمانی را در مملکت پناه داده‌ام؛ این گفته سراپا بی‌معنا است.  بولارد، سرریدر واسکراین، سرکلارمونت، شتر‌‌ها باید بروند، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران ، البرز، 1369، ص162.

[6]. آذری خاکستر، غلامرضا، «پل روسها»، هفته‌نامه شهر آرا، 23/6/1385.

[7]. جلالی، غلامرضا، تقویم تاریخ خراسان، ص 84.

[8]. همان، ص88.

[9]. تمام مطالب این مقاله بر اساس اسناد و مدارک بایگانی راکد مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی نوشته شده

برگرفته از:ical.ir

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

سیزده + 12 =

همچنین ببینید
بستن
دکمه بازگشت به بالا