شمار بزرگان مدفون در گورستان‌های شهرها و آبادی‌های تاریخی و باقدمت، همیشه بیشتر از بزرگان زنده آن شهرهاست؛ چراکه زندگان یک تا سه نسل را تشکیل می‌دهند، اما درگذشتگان دَه‌ها و صدها نسل را. بدین سبب یکی از افتخارات مردم هر شهر قدیمی، وجود مزارها و مقبره‌های بزرگان آن‌هاست که در مقابر منفرد یا در گورستان‌های عمومی شهر دفن شده‌اند. شهر مشهد نیز جدا از این قاعده نیست و هرچند بیشتر نامداران مدفون در این شهر به سبب وجود مضجع شریف حضرت‌رضا(ع)، در آن مکان مقدس دفن شده‌اند، مشهد گورستان‌های قدیمی بسیاری داشته است که آرامگاه بزرگان زیادی نیز بوده‌اند. با وجود اینکه عامه مردم مشهد تنها نام چند گورستان تاریخی و قدیمی را شنیده‌اند، پژوهش‌ها می‌نمایاند که بر هر سبزه‌زار و بوستان شهر و گاه مدرسه و آتش‌نشانی و ساختمان اداری باید با احتیاط و احترام پا نهاد، شاید که گورستانی قدیمی و مدفن صدها و هزاران تن از پدران و مادران مردم کنونی مشهد بوده باشد. به‌هرحال گورستان بزرگ بهشت رضا(ع) از سال 1355خورشیدی تاکنون اصلی‌ترین گورستان عمومی شهر مشهد بوده است.
تدارکات بهشت زهرا(س) در بهشت رضا(ع)
تملک و شروع ساخت‌وساز گورستان بهشت رضا(ع) از اوایل سال1354خورشیدی در زمان شهرداری سیدرضا سجادی و استانداری و نایب‌التولیگی ولیان در آستان قدس رضوی، در زمینی به مساحت 151هکتار از اراضی آستان قدس رضوی، واقع در 15کیلومتری جاده مشهد-فریمان و دوکیلومتری مقبره خواجه‌اباصلت آغاز شد. در مرحله نخست، دیوارکشی، ساخت غسالخانه، تسطیح اراضی و حفر دوحلقه چاه عمیق(با آب‌دهی 60لیتر در ثانیه) و در مرحله بعد با استفاده از اعتبارات سال1355 شهرداری مشهد، ساختمان‌های مرکزی، مسجد، درخت‌کاری و ایجاد فضای سبز و دیگر تأسیسات، مطابق آنچه قبل از آن در بهشت‌زهرای تهران ایجاد شده بود، مدنظر قرار گرفت.
هدف از ایجاد بهشت‌رضا(ع)، تخریب غسالخانه اطراف حرم، با توجه به قرار گرفتن آن در طرح توسعه حرم و ایجاد فضایی مناسب برای دفن اموات با نظر به موقعیت مذهبی شهر مقدس مشهد بوده است. عملیات ساختمان بهشت‌رضا(ع)، با نظارت دفتر مهندسی استان و با همکاری اداره مهندسی شهرداری مشهد اجرا شده است(روزنامه خراسان، 4/5/54). در مهر سال1354 پس از تشکیل جلسه هیئت‌امنای گورستان بهشت‌رضا(ع)، حاج‌حسین محمودی از سوی شهردار وقت مشهد، به عنوان مدیرعامل این گورستان تعیین شد(روزنامه نور ایران، 21/7/54).
در آن زمان محل متوفیات شهرداری شعبه درگذشتگان که در خیابان طبرسی در محدوده طرح نوسازی فلکه حرم قرار گرفته بود، به کوچه عیدگاه پشت هتل سپید منتقل و مقرر شد که پس از پایان گرفتن ساختمان گورستان بهشت‌رضا(ع)، شعبه درگذشتگان به این محل منتقل شود(بولتن خبرگزاری پارس، 18/6/56). عملیات ساختمانی تأسیسات مختلف بهشت‌رضا(ع) که شامل غسالخانه بهداشتی، مسجد، ساختمان اداری، خیابان‌ها و بولوارها بود، با هزینه‌ای بالغ بر 400میلیون ریال در مهر1355 به پایان رسید(روزنامه کیهان، 21/7/1355).
اولین مدفونان آرامستان بهشت رضا(ع)
در بازدیدی که مدیران کل و رؤسای ادارات از بهشت‌رضا کردند، یک مقام شهرداری اعلام کرد: «به علت بُعد مسافت(در 30سال پیش) و استقبال نکردن مردم از بهشت رضا، به خانواده‌ای که اولین مرده را در بهشت رضا دفن کند، یک اتومبیل پیکان به عنوان جایزه داده می‌شود»(روزنامه آیندگان، 14/7/1355).
پس از آن، نخستین بلوکی که در آن دفن صورت گرفت، بلوک5 بود که بر این اساس «مرحوم محمدصادق بافتی» در ردیف یک، شماره یک، به تاریخ 12/7/1355 و ربابه چاکرالحسینی در ردیف دو به تاریخ 11/7/1355 اولین مدفونان آرامستان بهشت رضا بوده‌اند.(مشهور است که خودروی پیکان نیز به خانواده‌های آنان تعلق گرفته است.)
بلوک مجهول‌الهویه‌ها
بلوک‌های دیگر این آرامگاه، شامل بلوک مجهول‌الهویه‌ها یا اموات بی‌کس‌وکار بوده که تا سال1374 در این بلوک دفن می‌شده‌اند(از آن زمان به بعد، اموات باید شناسایی شوند). این بلوک، خاکی و مخروبه و دارای قبور بی‌نظمی بود که سنگ قبر نداشت و صورت قبور تنها با یک قطعه سنگ فرورفته در زمین مشخص می‌شد. تا سال 1374، گاهی نوزادان نیز در این قطعه دفن می‌شده‌اند. از آن به بعد، برای نوزادان و اطفال بسیار کم‌سن بلوکی درنظر گرفته شده است. بی‌هویت‌ها نیز حتی اگر شناسایی نشوند، در کنار سایرین دفن می‌شوند تا شاید گذشت زمان این مشکل را حل کند که این اتفاق، بارها افتاده است و بازماندگان برای آن قبرها، بعدها سنگ و صورت تدارک دیده‌اند. نوزادان و اطفال تا سقف پنج‌سال در یک قطعه و بیش از پنج‌سال تا دوران بلوغ، در قطعه دیگری دفن می‌شوند.
سازمان گورستان‌های بهشت رضا(ع)
در سال1372 مدیریت گورستان‌های مشهد به سازمان گورستان‌های بهشت رضا(ع) و پس از آن به سازمان فردوس‌ها، تبدیل شد که متشکل از شورای سازمان، هیئت‌مدیره و مدیرعامل است. از جمله فعالیت‌های این سازمان، جمع‌آوری و اعلام آمار اموات، علت فوت، سن و… به صورت تفکیک شده است که به‌ویژه برای محققان بخش بهداشت و درمان، بسیار درخورتوجه است.
درحال حاضر برای دفن تمام درگذشتگان در شهر مشهد مجوز سازمان فردوس‌ها لازم است و مدیریت دفن و انتظام آرامستان‌ها به عهده این سازمان است. شستشوی اموات، بی‌حضور بازماندگان به وسیله کارکنان تغسیل صورت می‌گیرد. غسل دادن اموات به صورت متمرکز و مکانیزه در بهشت‌رضا(ع) انجام می‌شود.
توسعه بهشت رضا(ع)
در سال1385، 11هکتار از اراضی غرب بهشت رضا، از مستأجران آستان قدس رضوی خریداری و به آن ملحق شد و گورستان با بیش از 161هکتار وسعت، دارای 55بلوک مخصوص دفن با 650هزار نفر گنجایش، یک بلوک ساختمان اداری، یک بلوک مربوط به غسالخانه، 124باب آرامگاه خانوادگی(که 14غرفه در ضلع غربی و 10غرفه در ضلع شرقی واقع است)، دو نمازخانه، یک حسینیه، سالن انتظار، اتاق وداع، کلینیک پزشکی، سرویس‌های بهداشتی، آب‌خوری، مراکز عرضه مایحتاج مانند پرده‌نویسی و ساندویچ و آبمیوه و خواربارفروشی، ایستگاه اتوبوس، مبلمان شهری، پارک کودک با مساحت 5هزار مترمربع و بیش از 20کیلومتر خیابان و بولوار آسفالته و 40هکتار فضای سبز شد و تا سال 1386 حدود 300هزار نفر در این گورستان دفن شدند. البته این آرامستان دارای طرح توسعه است و هرسال بر وسعت و ظرفیت آن افزوده می‌شود و تاکنون 350هزار نفر در وسعتی بالغ بر190هکتار در آنجا آرمیده‌اند.
بهشت رضا(ع) از نظر فضاسازی بسیار منظم و زیباست. خیابان‌های آن مشابه خیابان‌های درون شهر بوده و وجود جدول‌ها، حاشیه‌ها، نام‌گذاری، میدان‌ها، ایستگاه‌های اتوبوس و… نظم خاصی به آن بخشیده است.
جایگاه ویژه معنوی
به جز قطعه‌ای که مرحوم آیت‌ا…حاج‌میرزا جوادآقا تهرانی در آن دفن است، در بقیه قطعات، قبور یک‌طبقه است. در این قطعه در کنار قبور دو تا سه‌طبقه، قبر تعدادی پاکستانی و عرب از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس که از مریدان میرزاجوادآقا تهرانی بوده‌اند، به چشم می‌خورد.
وجود 5هزار و 500مقبره شهید دوران انقلاب و دفاع مقدس مانند شهید کاوه، برونسی، چراغچی و… و آرامگاه بزرگان نامداری چون میرزاجوادآقا تهرانی و آیت‌ا…عبادی و متدینان و متشخصان دیگر، جایگاه ویژه معنوی و اجتماعی به این آرامستان بخشیده است، به‌طوری که روزانه بیش از 10هزار نفر به آن مراجعه می‌کنند. این تعداد در روزهای پنجشنبه، جمعه و ایام خاص مذهبی، به 40 تا 50هزار نفر و در ایامی مانند «شب‌های برات» به 300 تا 400هزار نفر می‌رسد، بنابراین اطلاق عنوان «مکانی برای زیارت و زمانی برای فراغت» برای این مکان، دور از واقعیت نیست.
قطعه شهدا
در این قطعه، بالغ بر 5هزار شهید دوران دفاع مقدس مدفون هستند. مرقد آیت‌ا… میرزاجوادآقا تهرانی در مجاورت این قطعه قرار دارد. قطعات ویژه شهدای جاویدالاثر(شهدای گمنام) و قطعات شهدای عاشورای حرم مطهر حضرت رضا(ع) نیز در مجاورت این قطعه قرار دارد. از سال1378 برای قطعات این زنده‌یادان برنامه‌ریزی مدون و منظمی تدارک دیده شد که از جمله طراحی قبور این عزیزان به صورت زیبا و متحدالشکل در فضای سبز ویژه بوده است. برای شهدای جاویدالاثر هم سنگی به صورت نمادین و یادگاری نصب شده است. این زیباسازی حدود دوسال‌ونیم به طول انجامیده است .
شهید محمود کاوه و دیگر هم‌رزمان و سرداران جنگ در این قطعه دفن هستند. شهدای انقلاب اسلامی و همچنین شهدای اوایل جنگ تحمیلی در قطعه‌ای مجزا دفن شده‌اند که در برنامه زیباسازی قرار دارد.
روزنامه شهرآرا
