مشهد قدیم
خاطراتی از مشهد قدیم/کارخانه نخریسی
این تصویر مربوط به در ورودی کارخانه ای بنام نخریسی در خیابان نخریسی قبل از بازسازی میباشد
حال که بخشی از خاطره در تصویر نمایان شد بد نیست تاریخچه این کارخانه را هم مروری کنیم:
مشهد و نخستین کارخانه نساجی
شروع جنگ جهانی دوم و صفآرایی قدرتهای بزرگ در مقابل یکدیگر، گرچه کشور ایران از صحنه جنگ دور بود، اثرات این جنگ دامنگیر این مرزوبوم هم شد.
اثرات سیاسی و اقتصادی جنگ جهانی دوم به صورت کاملا محسوس داخل ایران نمود پیدا میکند. با اینکه ایران اعلام بیطرفی کرده بود، در شهریور 1320 ایران در اشغال دولتهای خارجی است. سوم شهریور 1320 در تاریخ کشورمان اهمیت بسزایی دارد، زیرا علاوه بر اینکه شاهد برکناری رضا شاه از قدرت هستیم، حضور متفقین و اشغال کشورمان موجب میشود تا در جامعه ایران شاهد تحولاتی در ساختار سیاسی ـ اقتصادی جامعه باشیم. ایران بارها بیطرفی خود را در این جنگ اعلام نموده بود، ولی متفقین با تمسک به این نکته که ایران با آلمانها همکاری دارد و نیروهای آلمانی مستقر در ایران در حکم جاسوس هستند، در سوم شهریور 1320 کشورمان را اشغال نمودند و شهر مشهد هم از هفتم شهریور ماه 1320 در اشغال سربازان روسی قرار گرفت. در این زمان تعدادی از افراد تبعه آلمان در مشهد مشغول فعالیت هستند، به طوری که استاندار خراسان در تاریخ 1/4/1321 اسامی چهارده نفر از اتباع دولتهای محور از جمله مدیر بیمارستان شاهرضا را به نخست وزیر گزارش میکند.
مشهد از جمله شهرهایی است که در اشغال روسها است و تحولات عمدهای در این نقطه از کشورمان صورت میگیرد که در ابعاد مختلف مورد توجه و بررسی است. با ورود روسها به مشهد، مدت کوتاهی مردم نگران حضور یک دولت خارجی در شهر مشهد هستند، زیرا از حضور روسها در مشهد خاطرات خوبی ندارند. روسها در سال 1330 هـ. ق حرم مطهر را به توپ بسته بودند، اما بعد از مدتی آرامش نسبی به مشهد بازمیگردد، اما حضور ارتش سرخ در مشهد در ابعاد اقتصادی بر زندگی روزمره مردم، اثرات نامطلوبی میگذارد. هرچند گرانی ارزاق عمومی و کمبود نان از قبل شهریور1320 در مشهد وجود داشته است، با حضور روسها این موضوع تشدید میشود.
ارتباطات تجاری روسها با مردم و شرکتهای مختلف موجب میشود تا برخی از لغات روسی در بین عموم رواج داشته باشند. روسها از بدو ورود به شهر مشهد، با انعقاد قرارداد با شرکت برق مشهد از مولد نیروی برق استفاده میکنند. در این زمان شرکت سهامی برق خراسان زیر نظر شرکت نخریسی و نساجی خسروی خراسان با عنوان شرکت نخریسی و نساجی و برق خسروی خراسان فعالیت داشته است.
کارخانه نخریسی و نساجی خسروی، اولین و بزرگترین کارخانه در خراسان و شرق کشور بوده که به سبک جدید و دارای ماشینآلات مختلف نخریسی و نساجی است. تاسیس این کارخانه در اقتصاد شهر مشهد اثرات مطلوبی گذاشته است، زیرا با جذب حدود هزار نفر کارگر، بهطور مستقیم سهم عمدهای در زمینه اشتغال داشته است.
در تاریخ تیر1310، نامهای از وزارت دربار به نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی بدین مضمون میرسد که «حسبالامر باید کارخانه نخریسی و پارچهبافی در مشهد دایر شود.» از طرف رضا شاه مبلغ پنجاه هزار تومان از محل حقالتولیه پرداخت شود و از جانب آستانه مقدسه هم پنجاه هزار تومان بایستی شرکت شود. بانک ملی و موسسات آلمانی نیز در حدود صدهزار تومان مشارکت خواهند نمود. بنابراین مبلغ دویستهزارتومان سرمایه شرکت نخریسی است که حاضر است صد هزارتومان دیگر باید بر آن مبلغ اضافه کند و کارخانه را دایر نماید. بانک ملی مامور انجام این کار است.
هدف از تاسیس شرکت چنین تعریف شده است: «برای کمک به ایجاد توازن در واردات و صادرات مملکتی و توسعه صنایع داخلی ملی روی مواد ذیل شرکتی به نام «شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد محدود» تاسیس میشود که عده اعضای هیاتمدیره هفت نفر برای مدت دو سال انتخاب میشوند.» سرمایه اولیه شرکت پنج میلیون و پانصد هزار ریال و مدت شرکت از تاریخ ثبت پنجاه سال شمسی مقررشده بود.
در سال1311، صاحبان سهام کارخانه نخریسی خراسان 46 نفرند که تعدادی از آنها عبارتند از: تیمورتاش، اسدی، وهابزاده، قریشی، کافی، صولتالسلطنه، باقرزاده، خضرائی، حاجی قائم مقام، هاروطونیان و…
در سال1313ش. پس از ورود سلمان خان اسدی مجلسی در منزل آقای محمد ولی خان اسدی نایب التولیه با حضور سلمان خان تشکیل و عدهای از تجار مشهد تصمیم میگیرند شرکت کارخانه نخریسی را با سرمایه پانصد و پنجاه هزار تومان تاسیس کنند و قرار شده که مبلغ سیصد هزارتومان را تجار محترم مشهد تقبل نمایند و دویست و پنجاه هزار تومان هم تجار زرتشتی مقیم هندوستان بدهند.
شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند ماه 1313 در مشهد تحت شماره 38 و برای مدت 50 سال به ثبت رسید. اولین مجمع عمومی شرکت در منزل اسدی نایب التولیه تشکیل شد. 27 نفر که جمعا 11716سهم به مبلغ5858000 ریال خریدند، حضور داشتند و 6 نفر که صاحب 284سهم به مبلغ142000ریالند، غایب بودند.
اولین هیات مدیره کارخانه به این شرح انتخاب شدند: محمد ولی خان اسدی، حسامالدین خان انصاری، جلیل بیک نصیرزاده، حاج آقا نبویان، رستم مسانی، هرمز فرامرز، مراد ایرانی و بازرسان عبدالرحیم وهاب زاده علی آقا کازرونی.
مساحت بنای کارخانه7600 متر بوده است. سفارش ماشینآلات نخریسی به کمپانی «برادران پلات» انگلستان به میزان10120 دوک با کلیه لوازم مربوطه به مبلغی در حدود دو میلیون و چهارصد هزار ریال داده شد که مقداری لوازم یدکی مابهالاحتیاج نیز ضمن آن منظور شده بود. صد و پنجاه دستگاه ماشینآلات بافندگی و لوازم آن از کمپانی «یونیون ماتکس» آلمان به مبلغ تقریبی800000 ریال خریداری شد و ماشینآلات و لوازم برق کارخانه تماما از کمپانی آ.ا.گ به مبلغ تقریبی520000ریال، دیگهای بخار کارخانه را آقای کمیساریات نماینده پارسیان هندوستان در حدود مبلغ17000تومان به شرکت فروخت و اثاثیه لوازم آن جداگانه از خارج خریداری شد که جمعا در حدود800000 ریال برای شرکت تمام شد. بنابراین بهای تمام کارخانه جمعا به این قرار شد:
ساختمان 5000000 ریال
بناها با انبارها 28000000 ریال
کرایه حمل و نصب 1200000ريال
کارخانه نخریسی در سال 1314 با سرمایه 9 میلیون ریال که قریب ثلث آن متعلق به پارسیان مقیم هندوستان بود، تاسیس و کلیه ماشینآلات مورد نیاز وارد و طی سالهای 1315-1316نصب شد و یک قسمت آن دایر و مشغول بهرهبرداری گردیده، عده کارگران این کارخانه در سال 1318سیصد نفر است و روزانه 150تا200بقچه نخ میدهد.
مراسم گشایش کارخانه نخریسی و نساجی، عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه 1316انجام شد. در این مراسم عبیدی، رییس کل صنایع، سخنرانی کرد؛ سپس گلکانی رییس بانک سپه و پاکروان استاندار سخنرانی کردند.
سهامداران کارخانه نخریسی عبارت بودند از: آستان قدس رضوی، شرکت سهامی تجارتی خراسان، آقایان نصیرزاده، وهابزاده، گلکانی، درودی، نبویان و اشخاص متفرقه در ایران که جمعا 70 درصدکل سهام میشود و کمتر از 30 درصد باقی مانده، متعلق به پارسیان مقیم هندوستان میشود.
تعداد مستخدمین خارجی کارخانه نخریسی و نساجی تا سال 1317 سه نفر به اسامی ذیل بودند:
1. هانس استرسیونگر، تابع کشور سوییس قبل از اینکه در کارخانه نخریسی استخدام شود، در شرکت سهامی صنایع پشم اصفهان کار میکرده است. وی در سال 1317 به استخدام شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی خراسان در آمده است.
2.ویلیام فن فوکس هنگری در سال1890در مجارستان متولد شده است و مذهب عیسوی داشته است.
3. پستونجی میستری تابعیت انگلیس، در قسمت بخار با حقوق 1500ریال به استخدام کارخانه نخریسی درآمده است.
در سال 1318 تعداد کارگران مرد بالای 15 سال 242 نفر با حقوق روزانه حدود 5 ریال و 95 شاهی؛
تعداد کارگران زن بالای 15 سال100نفر با حقوق روزانه حدود 2 ریال 15شاهی؛
تعداد زنان زیر 15سال52 نفر با حقوق روزانه 1ریال و60 شاهی؛
تعداد مردان زیر 15سال 54 نفر با حقوق روزانه2ریال و 25 شاهی و
در مجموع تعداد 448 نفر در کارخانه مشغول کار بودهاند.
در این کارخانه در سال 1336حدود 781 نفر کارگر، 8نفر مهندس و کارشناس ایرانی، یک نفر مهندس خارجی و 64نفر کارمند مشغول انجام وظیفه بودهاند؛ همچنین این کارخانه دارای 10864 دوک ریسندگی و 150 دستگاه بافندگی بوده است. کارخانه نخریسی یکی از بزرگترین واحدهای صنعتی بوده و از لحاظ نیروی کارگر در سال 1350 حدود1180نفر در کارخانه اشتغال داشتهاند.
– برگرفته از یک مقاله بلند به قلم غلامرضا آذری خاکستر، مهدی خانیزاده، منبع: پیام بهارستان
دنیای اقتصاد