همه ما زلزله ۵٫۵ ریشتری فروردین ماه امسال که سفید سنگ را تکان داد و صدایش به مشهد نیز رسید خوب به خاطر داریم. زلزله‌ای که پس لرزه‌های پی‌درپی‌اش بارها تن‌مان را لرزاند و تا یک ماه خواب آسوده و راحت را از چشمانمان ربود. در جریان وقوع این زمین لرزه جایی که بیشترین آسیب را دید، روستای دوقلعه در فریمان بود و بانویی ۸۰ ساله ساکن همین روستا تنها تلفات این رخداد گزارش شد. همچنین عمده تخریب‌ها از نوع خرابی در ساختمان‌های بافت فرسوده خشتی و گلی در روستاهای دو قلعه، سرچشمه، محمدآباد، رزمگاه و به صورت محدودتر در سنجدک، یخدان، چشمه روغنی و کارغش بود.
اینکه زلزله فریمان تلفات و خساراتی محدود داشت به ۳ عامل باز می‌گردد. این اتفاق در وسط روز یعنی ساعت ۱۰:۳۰ صبح رخ داد و عمدتا همه مردم بیدار بودند. باتوجه به اینکه در منطقه زلزله‌زده شغل مردم بیشتر دامداری و کشاورزی است، بنابراین می‌توان انتظار داشت بیشتر مردم بیرون منزل مشغول کار بودند. ضمن اینکه کانون زمین لرزه در ژرفای حدود ۱۵ کیلومتری یعنی حدود ۲ برابر ژرفای زلزله ۱۳۸۲ بم واقع بود. این موضوع کمک کرد خسارت‌های زلزله محدود باشد و زمین‌لرزه گسل به سطح زمین نرسد. در عین حال کانون زلزله در ناحیه‌ای بسیار کم جمعیت با روستاهایی پراکنده از توابع سفید سنگ فریمان قرار داشت.
به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی شهرداری مشهدمقدس، اما اگر همین زلزله نه در دوردست‌ها، بلکه در زیر شهر مشهد ۳ میلیون و ۲۰۰هزار نفری رخ می‌داد، تصور اینکه چه تراژدی بعد از آن شکل می‌گرفت، قابل تصور نیست. چرا که عمده ساختمان‌های شهر یا فرسوده هستند و از عمر مفید آن‌ها دهه‌ها است می‌گذرد یا در حاشیه شهر قرار دارند. این امر به خودی خود سبب می‌شود تلفات ناشی از زلزله در حد چشمگیری افزایش یابد. بر طبق آمار ارائه شده؛ ۲هزار و ۲۰۰ هکتار بافت فرسوده در مشهد وجود دارد که ۸۰۰ هکتار آن در بافت فرسوده داخل شهر و مابقی در حاشیه شهر قرار گرفته‌اند. از دیگر سو، آگاهی و دانش کافی در بین شهروندان این کلانشهر برای مواجه با زلزله وجود ندارد و همین امر نیز سبب می‌گردد تلفات ناشی از آن چند برابر شود.
پایین بودن شاخص آمادگی جامعه در مواجهه با بلایای طبیعی سبب شده سالانه بیش از ۱۰ درصد تولید ناخالص داخلی صرف هزینه‌های ناشی از حوادث طبیعی شود. همینطور ۱۰ هزار میلیارد تومان از بودجه ۳۶۰ هزار میلیارد تومانی کشور نیز در این حوزه صرف و خرج می‌شود که رقم بسیار بالا و تامل برانگیزی است. از دیگر سو، بودجه سالانه شهرستان مشهد در صورت تحقق ۱۰۰ درصدی، حدود ۴۰۰ میلیارد تومان است که با یک مقایسه ساده می‌توان به عمق فاجعه پی برد.
جا خوش کردن ۲هزار و ۲۰۰ هکتار بافت فرسوده در مشهد
قطعا سال‌ها کار و تلاش لازم است تا مشهد مقدس نیز بتواند در مباحث ایمنی، مقاوم‌سازی و نوسازی به پای کشورهای پیشرفته جهان دست یابد و در حال حاضر وضعیت کنونی چنگی به دل نمی‌زد. رئیس شورای اسلامی شهر مشهد نیز در گفتگو با خبرنگار ما با اذعان به اینکه در حوزه‌ متغیرهای ایمنی شهر با استانداردهای لازم فاصله زیادی داریم، می‌گوید: یکی از خطرات جدی که جامعه ما را تهدید می‌کند، بافت‌های فرسوده است که به دلیل ریزدانه و کم عرض بودن معابر، خطرات زیادی را برای ساکنان به وجود می‌آورد.
محمدرضا حیدری با اشاره به اینکه ۲ هزار و ۲۰۰ هکتار بافت فرسوده در شهر مشهد وجود دارد، اظهار می‌کند: از این رقم ۸۰۰ هکتار در بافت فرسوده داخل شهر و مابقی در حاشیه شهر قرار دارد.
وی در خصوص رویکرد شورای پنجم پیرامون نوسازی بافت فرسوده، بیان می‌کند: رویکرد شورای پنجم حمایت از تشکیل هسته‌های تسهیل‌گر محلات است اما مهم‌تر از همه این است که قطعا تلاش ‌کنیم در مباحث بودجه‌ای برای سال آینده شاخص‌ها و متغیرهای موجود در این عرصه تغییر ‌یابد.
حیدری خاطر نشان می‌کند: گرچه در گذشته به موضوع نوسازی چندان پرداخته نمی‌شد، اما هم‌اکنون دولت ظرفیت‌های بسیار خوبی را در این عرصه فراهم آورده و در حوزه پیشگیری نیز می‌تواند کمک کند.
عدم استقبال از انبوه تسهیلات نوسازی و مقاوم‌سازی
در اجرای مصوبه شماره ۹۰۴۵۳/ت ۵۱۱۶۶ ه مورخ ۱۳۹۳/۰۸/۰۸ هیأت وزیران و در راستای تحقق قانون ساماندهی و حمایت از تولید و عرضه مسکن مصوب ۱۳۸۷ و قانون حمایت از احیای بهسازی و نوسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری و سکونتگاه‌های غیر رسمی و تامین اجرای قوانین حمایت از تولید و عرضه مسکن و حمایت از نوسازی و بهسازی محلات، هدف بازآفرینی شهری و تحقق اهداف سند ملی راهبردی احیا، بهسازی، نوسازی و توانمندسازی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری میزان تسهیلات اعطایی تا سقف یک میلیون و ۸۰۰ هزار واحد مسکونی تا پایان برنامه ششم توسعه به منظور تأمین مسکن در کلان شهرها تا سقف تسهیلات ۵۰۰ میلیون ریال و در مراکز استان‌ها و شهرهای بالای ۲۰۰ هزار نفر جمعیت ۴۰۰ میلیو ن ریال در نظر گرفته شد. ره‌آورد این مصوبه نیز عدم استقبال ساکنان بافت‌های فرسوده برای دریافت تسهیلات بود.
اما به این مصوبه بسنده نشد و برای به حرکت در آوردن بازار مسکن و با هدف نوسازی بافت فرسوده، بانک مرکزی در مردادماه امسال، اجرای تسهیلات ۸۰ میلیون تومانی با سود ۸ درصد را برای نوسازی بافت‌های فرسوده ابلاغ کرد. در حالی‌که معاون وزیر راه و شهرسازی همچنان معتقد است این تسهیلات تشویقی در بهسازی ۴۹۰ محدوده بافت فرسوده در سراسر کشور موثر است، اما با توجه به شرایط اقتصادی انبوه‌سازان و رشد منفی بخش ساختمان بازهم اعطای تسهیلات مورد استقبال قرار نگرفت و این گزینه نیز با در بسته مواجه شد.
از سوی دیگر، بر اساس تبصره ۲۰ بودجه سال ۱۳۹۵ شورای اسلامی شهر مشهد، شهرداری مشهد مجاز است به منظور تشویق به بازگشایی معابر و بازسازی ساختمان‌های واقع در مسیر در مناطق کم‌برخوردار و تشویق مالکان به رعایت ضوابط و مقررات شهرسازی و مقررات ملی ساختمان تا سقف ۵۰۰ میلیارد ریال تسهیلات قرض الحسنه (از طریق بانک عامل) برابر دستورالعمل اجرایی مصوب، در اختیار متقاضیان صدور پروانه تجدیدبنا قرار دهد. موضوعی که رمضانعلی فیضی، رئیس کمیسیون مناطق پیرامونی و کم‌برخوردار شورای اسلامی شهر مشهد نیز با اشاره به اعطای تسهیلات محدود به مناطق حاشیه شهر به منظور نوسازی و مقاوم سازی، اظهار می‌کند: علاوه بر این، طی سال‌های گذشته تسهیلات دیگری از سوی شهرداری مشهد به صورت مشارکتی به منظور نوسازی و مقاوم‌سازی بافت حاشیه شهر به ساکنان پهنه‌های حاشیه شهر اعطا می‌شد که به دلیل بالا بودن نرخ سود این وام‌ها مورد استقبال نسبی قرار گرفت و آن طور که باید و شاید ساکنان حاشیه شهر از وام استفاده نکردند.
وی عدم تثبیت مالکیت در حاشیه شهر را علت دیگر عدم استقبال از نوسازی و مقاوم سازی حاشیه شهر دانسته و می‌گوید: در سال‌های ۹۴، ۹۵ و ۹۶ مبلغ ۵۰۰ میلیارد به منظور تفکیک مناطق برای اصلاح بافت فرسوده حاشیه شهر و بازگشایی معابر در نظر گرفته شد، اما این رقم تخصیص نیافت.
رئیس کمیسیون مناطق پیرامونی و کم‌برخوردار شورای اسلامی شهر مشهد یکی از مهم‌ترین اولویت‌های شورای پنجم را پرداختن به موضوع حاشیه شهر و اصلاح بافت‌های موجود در آن خوانده و ادامه می‌دهد: جلساتی در مناطق مختلف شهر شکل دادیم، طرح‌های لازم درنظرگرفته شده و کار مشخص شده است، تا تمام مبلغ در نظرگرفته شده را جذب کنیم.
دریغ از حتی یک صدم بودجه‌ها
سرپرست مدیریت ساماندهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد در پاسخ به چرایی نپرداختن به موضوع مقاوم‌سازی یا نوسازی بافت فرسوده شهر در برابر زلزله و سایر حوادث طبیعی و غیر طبیعی، می‌گوید: حتی یک درصد بودجه‌های دولتی صرف پژوهش در امر ایمنی و مدیریت بحران نمی‌شود تا نتیجه این پژوهش‌ها مورد استفاده قرار گیرد. در این شرایط چه انتظاری می‌توان داشت که موضوع مقاوم‌سازی پیگیری و دنبال شود.
امیر عزیزی با تاکید بر اینکه ورود به مباحث پیشگیرانه در هیچ سطحی جدی گرفته نمی‌شود، اظهار می‌کند: فرض کنیم مجتمعی به دلیل عدم رعایت مسائل ایمنی یا به دلیل عدم مقاوم‌سازی قرار است پلمپ شود، این کار با اخطار و درخواست میسر نیست. اما می‌بینیم کار به صورت قهری و با پلمپ کردن و اجبار همراه می‌شود. در صورتی‌که این شیوه در نوسازی و مقاوم سازی جوابگو نیست و سبب می‌شود دافعه ایجاد گردد.
وی عدم نوسازی و مقاوم سازی بناها به ویژه در حاشیه شهر و بافت فرسوده را ناشی از عدم ورود موثر نهادهای حاکمیتی و دستگاه‌های متولی امر خوانده و می‌گوید: عمده تمرکز دستگاه‌های دخیل در امر ایمنی بر روی بازسازی است تا نوسازی، مقاوم‌سازی بناها و پیشگیری از حوادث.
عزیزی ادامه می‌دهد: برای مثال وقتی سیلی به راه می‌افتد، کمیته‌ها و جلسه‎ها پشت سرهم شکل می‌گیرد، بودجه‌ها و اعتبارات کم و زیادی اختصاص می‌یابد و آنجا است که موضوع بازسازی منازل آسیب دیده از سیل دنبال می‌شود.
سرپرست مدیریت ساماندهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد خاطرنشان می‌کند: تمام این کارها می‌توانست قبل از وقوع سیل انجام شود، در حالیکه خسارت‌های وارده نیز به مراتب کمتر بود.
وی با ارائه آمار و ارقامی در این خصوص به سیکل معیوب اختصاص بودجه برای بازسازی به جای نوسازی یا مقاوم‌سازی اشاره کرده و ادامه می‌دهد: همین امر سبب شده سالانه بودجه‌ای معادل ۵ تا ۶ هزار میلیارد تومان به بحث بالایای طبیعی و مدیریت بحران اختصاص یابد که عمده این بودجه صرف بازسازی پس از بحران و حوادث می‌گردد.

پیچیدن نسخه جایگزین
«در جایی که بودجه مدیریت بحران حداقلی است و یا موضوع نوسازی بافت فرسوده شهر در برزخ اختصاص اعتبارات و پاسکاری دستگاه‌های مختلف گیر کرده، تنها راهکار تلاش و تمرکز بر روی مباحث پیشگیرانه است.» سرپرست مدیریت ساماندهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد ضمن بیان این مطلب، اظهار می‌کند: زمانی‌که اعتبارات اختصاص یافته در حدی است که با آن به زور بتوان یک سوله‌ مدیریت بحران ساخت، بهتر است روی مسائل دیگر کار کنیم. در واقع به این نتیجه رسیدیم که با این بودجه‌های موجود، بهتر است بر روی شهروندان کار کرده و به جای مقاوم سازی بناها، آنان را توانمند سازیم.
عزیزی در همین رابطه به آموزش گروه‌هایی از شهروندان اشاره کرده و توضیح می‌دهد: پلن و طرح اولیه به‌کار گیری گروه‌هایی که تحت عنوان گروه‌های دوام ثامن مورد آموزش قرار گرفتند، در حاشیه شهر و بافت‌های فرسوده است.
وی ادامه می‌دهد: البته در مرحله بعد به دنبال این هستیم که از این نیروهای آموزش دیده به عنوان حلقه واسطه شهرداری و شهروندان استفاده کنیم تا آنان نسبت به تشویق مردم برای بازسازی، نوسازی و مقاوم سازی سازه‌ها و ساختمان اقدام کنند.
سرپرست مدیریت ساماندهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد در عین حال اذعان می‌کند: گرچه تربیت نیروهای متخصص و کسانی‌که در موقع بروز بحران می‌توانند به کار آیند، دارای اهمیت است اما این نکته از اهمیت نوسازی بافت فرسوده و حاشیه شهر و یا اعطای تسهیلات برای این منظور نمی‌کاهد.
نداشته‌هایمان در مدیریت بحران
نوسازی بافت‌های فرسوده و حاشیه شهر با روند خوبی پیش نمی‌رود. اگر زلزله‌ای رخ دهد، وقوع فاجعه دور از انتظار نیست. به همین دلیل ضرورت دارد حداقل‌هایی برای کنترل بحران شکل گیرد که لازمه مدیریت بحران در هر سطحی و در هر شهر و کشوری است. سرپرست مدیریت ساماندهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد در بخش دیگری از صحبت‌های خود به تشریح کمبودهای مدیریت حوادث اشاره کرده و توضیح می‌دهد: نقشه خطرپذیری از ملزومات مدیریت بحران است که در تمامی کشورهای پیشرفته جهان وجود دارد اما در شهر مشهد که اولین کلانشهر مذهبی کشور است و ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر جمعیت ثابت و ماهانه یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر جمعیت شناور دارد و سالانه ۳۰ میلیون زائر و مسافر در این کلانشهر حضور می‌یابند، چنین نرم‌افزاری برای مدیریت جامع حوادث و بحران‌ها وجود ندارد.
عزیزی با اشاره به دیگر کمبودها در زمینه مدیریت بحران موثر در مشهد، اظهار می‎کند: نبود نقشه خطرپذیری در این زمینه قابل ذکر است. در این نقشه تمام خطرات مشهد از جمله سیل، زلزله، خشکسالی، تعداد قنات‌ها و غیره ‌ باید لحاظ شود که این نقشه تهیه نشده است.
وی به نیاز این کلانشهر به احداث ۶۰ پایگاه چندمنظوره مدیریت بحران اشاره کرده و می‌افزاید: همچنین سامانه اعلان وضعیت هشدار در مشهد وجود ندارد. با این سامانه می‌توان اطلاع‌رسانی دقیق انجام داد. اما هم‌اکنون در زمینه اطلاع‌رسانی دقیق و یکپارچه در هنگام حوادث هماهنگی وجود نداشته و تعدد منابع اطلاع‌رسانی وجود دارد.
سرپرست مدیریت ساماندهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد در ادامه خاطر نشان می‌کند: در عین حال طرح جامع شبکه راه‌های اضطراری در مشهد نیز تدوین نشده است. برای مثال اگر خطری حادث شد و شهروندان خواستند از شهر بیرون روند، مسیر دسترسی مناسبی برای این منظور اختصاص داده نشده است.
عزیزی بیان می‌کند: نبود یک مرکز فرماندهی مدیریت بحران از دیگر نقاط ضعفی است که ضرورت دارد با تجمیع فعالیت‌ها، مدیریت واحدی در زمینه بحران‌های احتمالی صورت گیرد.
هوش مصنوعی در خدمت پیش‌بینی زلزله‌‌
با توجه به تمامی کمبودهایی که در زمینه مدیریت بحران وجود دارد، مسئولان امر دست روی دست نگذاشته و اقدامی در خور توان انجام می‌دهند. برای نمونه می‌توان به ۲ اقدامی اشاره کرد که سرپرست مدیریت ساماندهی و مهندسی بحران شهرداری مشهد بکارگیری این روش‌ها را در مدیریت موثر بحران کارآمد می‌داند و توضیح می‌دهد: در حال حاضر نرم‌افزار سیستم مدیریت بحران‌های سخت در حال تهیه است. این نرم‌افزار که بهمن ماه رونمایی می‌شود، به فرمانده عملیات نقشه عملیاتی مشخصی را ارائه می‌دهد تا بر اساس آن تصمیم‌گیری دقیقی ‌کند.
وی در ادامه بیان می‌کند: همچنین بر روی نرم‌افزار تخمین خسارت زلزله کار شده است. در این نرم‌افزار که با استفاده از هوش مصنوعی کار می‌کند، می‌توان تشخیص داد وقوع زلزله با ریشترهای خاص، چه میزان تخریب در یک ساختمان را شکل می‌دهد. این ساختمان‌ها می‌تواند هر بنایی از شهر باشد. بناهای فرسوده، برج‌ها، هتل‌ها، آپارتمان‌ها و مجتمع‌های مسکونی و غیره.
                                                                                ***
ساماندهی بافت‌های ناکارآمد شهری پیچیدگی‌های زیادی دارد و متولیان بسیار. در این بین، دست ۱۷ دستگاه اجرایی به عنوان عضوی از اعضای ستاد ملی بازآفرینی در کار ساماندهی بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری دخیل است. امید است با همکاری همه دستگاه‌های اجرایی ساماندهی بافت فرسوده و حاشیه شهر که به عنوان زنگ خطر و بحران جدی به شمار می‌آید، به سرانجام خوشی برسد.